کورد فه‌یلی؛ خه‌ریو ده نیشتمانده‌نگ به‌غدا - گەپ و گوڕێ وه‌رد ابوسه‌رمه‌د، کورد فه‌یلی مه‌نه‌لی نیشته‌جی ده به‌غدا کردیم و وەک نمونەی یەێ کورد فەیلی دە خاک عەراق، ئشنەفتگەیلەم دە جاماڵ سیە‌ئی کوردەیل فەیلی وەل وتنیەیل ئەبوسەرمەد نامه وەراوەر یەک.
قسمەت بۊ دە ئەربەعین ۱۴۰۱ چگمە عەراق. یەکم جارم بۊ پا نامە نام خاک ئی هامسامانە و دیمەن وتنی فرەێگ داشت ئەڕام. دە کەربەلا چگمە ماڵ ئی قەومەیل کوردمانە که هەر چەن خوەیان نیشتەجی بەغدا بۊن، ئەمان سێ چۆار ماڵ دە کەربەلا داشتن کە هەم جی ئاسایی و ئاخر هەفتەیلێان بۊ و هەم دە کول موقەێ، تایبەتی دە ئەربەعین دنیانەێ خزمەت زائرەیل ئێمام حِسێن(ع). «ئەبوسەرمەد» دی ئێقەرە وە سر مێمانەیل و پای زائرەیل دیات و دچگ، کە ئایِم دوت هەر بنیشمە لایان و هەر ڕوژ بچمە زیارەت. منیش وەل ئەبوسەرمەد گەپ‌گۆڕێ دام و نیشتمە پای قسەیلێ. فێشتر هۊر کردیمە جاران و وەک نمونەی یەێ کورد فەیلی دە خاک عەراق، ئشنەفتگەیلەم دە جاماڵ سیە‌ئی کوردەیل فەیلی وەل وتنیەیل ئەبوسەرمەد نامه وەراوەر یەک.
ئەبوسەرمەد، نام و نیشان سجیلەت چەس؟
ناوم رەحیم عەلیشێر نیاز جەمشیدیە. یەکێ لە کوڕەیلم ناوێ سەرمەدە، منیش وە ئەبوسەرمەد چڕنەم.
دە کوو هاتیەسە دی؟ کەێ بۊە؟
مِ باوگ و باپیرمان دە ئیلام بۊنە و خوەم دە مەنەلی وە دی هاتمە، ئەمان خاس نیەزانم کەێ، ۱۹۴۰ یان ۱۹۵۰. هەر دەێ ساڵەیلە باوگ و باپیرمان هاتنەسە مەنەلی.
وەر ژە ئەوە دە کام لای ئیلام بۊنە؟
دە چەوار بۊنە وە مەرز سەومار هاتنەسە نام عەراق و نیشتەجی بۊنە.
ئەڕا چە بان گرتنەسە وەر دە ئیلام هاتنەسە عەراق؟
باوگ و باپیرمان باس کەن ئۊشن زەمان شا دەورە ئەوقەرە کار نەۊە ئەمان دە عەراق کار و خەێر خودا بۊە. دە مەنەلی زەمین سەنن، پەس‌پووڵە سەنن و خەێر هاتگەسە ڕێان. وتنە دی چە دێریمن بچیمنە دۊما ئەڕا ئیلام. باوگمیش دەێ دەورە نیشتە شرکەت دەوڵەتی و دی ئەلحەمدلا کارێان خاس بۊە و دی نیشتن.
چِ شرکەتێگ بۊ؟
شرکەت چاڵ‌ئاوەیلە. کار ئاو و موتور ئاو و ئی چێشتەیلە.
باوگت و تەنیا هات یان وەل کەس و کارەیلێ؟
ئیمەو، ماڵ مەمووم و پەنج شەش ئامووزای ترەکمانیش هەم هاتن. هەفت هەشت ئامووزای باوگمیش بۊن. ئەڵبەت فێشتر قەومەیلمان هانە ئێران و ئەر بۊشم سێ روبع قەومەیل هانە ئەورە، دروو نامە. دە ئیلام، چەوار، سەراوڵە، تێهران، قەزوین و… هەر کام کەفتگەسە دەور کارێ.
ئەوان دە ئێران وەزێان چۊنە؟ شناسنامە و کار بار دێرن؟
ئا، چۊ نەێرن. وەزێان خاسە و خەێر خوداسە.
خوەت کەسب و کارت چەس؟
ولا دێرە دِکان دێریمن.
دە کەربەلا؟
نە، دە بەغدا، ماڵم ها ئەورە. ئی ماڵە دە کەربەلا کردیمنە ئەڕا زیاەتکەرەیل ئەباعەبداللە حسێن. شوکر خودا کەیمن ئەڕا ئی کارە. مەخسوس ئەڕا زوار، وە تایبەت دە ئەربەعینەیل. دو سێ ساڵ بۊ کورونا بۊ و ئیوە ناتن. ئیمە دێرە دڵمان تەنگ بۊ. مِ باوڕ بکە دەس نامە گری. تەماشای ئی خێاوانە کردم دیم زیاەتکەر ئێرانی نیە، نە بە‌س لە ئێران، لە گشت ئی دەوڵەتەیلە. کەس نات و مردم رِخیان دچگ لە کورونا.
دِکان چە دێری دە بەغدا؟
وەسائل بەرقی فرووشم.
ها کوو؟
دِکانەم ها شوونێگە ئۊشنە پێ سەدریە لە شارع «الکفاح» بەغدا. بازارێگە.
شیعە‌نشینە؟
فێشترێ شیعەن و کوردنیش هەم. کورد مەنەلی، خانەقین، گشت جی تر.
ئەڕا وەتان ئۊشن کورد فەیلی؟
کورد فەیلی دە عەراق یەعنێ یانە ئێرانیِن و شیعەن. یە ئەوسا سەدام وت (خودا لەعنەتێ بکەێ). وِت فەیلی یەعنێ ئێرانی. ئەوسا ئەڕا هەر دائرەێ دەوڵەتی دچگیمن، دپرسین لە لیمان ئیوە کویِن؟ کورد کام لاین؟ هن کوردستان لە شِماڵین یا کورد فەیلی؟ وەختێ تەماشای شناسنامەمان دکردن، لە ڕۊ ناومان زانستن ئیمە کورد فەیلی‌یمن. مەسلەن ناو مِ رەحیم عەلیشێر جەمشیدی، هاوار کەێ یە ناو ئێرانی‌ێگە.
زەمان جەنگ ئێران و عەراق؟
وەختێ جەنگە بۊ، دە ساڵ ۸۰ خوەمان، چەنێ کوردەیل خوەمان بۊن لە مەنەلی و بەدرە و خانەقین، گشتێان سەفەرێان کردن و بردنان ئەڕا مەرز و ڕەدێان کردن. وتن ئیوە ئێرانین. فرە دەمان بردن.
ئیوە چە؟
ئیمە دی وەلا مەنیمن کە هادەێ ئمروو بوەنەمان، هادەێ سوو بوەنەمان، هادەێ دوسوو. باوگم خودا رەحمەتێ بکەێ، شەو بەتانیێ خسەو زەمین، قەیرێ لباس و چای و چێشت گردە و کرد وتیمن هەێمه بەنەمان. چواردەورمان گشتێان بردن وەی شەوە و خسنانە مەرز ئێران.
ماڵ و میلکانێان چە؟
گشتێ مەنە جیەو و حزبیەیلە بردنێ، حزب بەعس. ماڵێان بردن، دکانێان بردن، زەمینێان بردن. ئیمە قەومێ دێریمن ئامووزاێ باوگمە، ئەو زابته که سەفەرێان کرد، ماڵێانیش برد. ئمجا دۊمای سقووت سەدام ئی قەوممانە هاتۊگەو، چگۊ تەماشای ماڵ کردۊ، دۊنێ یە یارو دەرەجە‌دار بەعسیەسە ها ماڵێ نیشتگە. وتەێ یە تو ماڵەێ مِ بردیە؟ وت ئا، یە دەور ۳۰ ساڵە. فامیلەمان وتە پێ لیت توام تا یەک مانگ ماڵە چووڵەو بکەیت و بدەرچی. ئەگەریش نەدەرچی، دی خوەمان زانیمن چە کەیمن. یارو بەعسی چگۊ سەنەد ئەڕا ماڵ ئی ئامووزامانە گرتۊ. ئامووزایش سەنەد خوەێ نیشانێ دا و وت ئی سەنەد تنە تەزویریە. دی دەوران ئەڵگەردیاۊ و خودا لۊتێان شکان. حساو کردن ۲۵ ڕووژ نەکیشا، واین چگنە ڕێەو. مل شکانن.
دە کوو بۊ ئی ماڵە؟
لە بەغدا. فرە دەیجورە بەعسیەیل وە کوردەیل خوەمان کردن. وەختێ سەفەرێان دکردن، ماڵەیلێانیش دبردن. خودا لەعنەت سەدام بکەێ، ڕەحم ناشت و نە تەنیا وە کوردەیل خوەمان، ئازار کوردەیل شِماڵیش دکرد. وە کیمیاوی داڵێان و ئەنفاڵ هاوردە عەمەڵ.
کوردەیل فەیلی عەراق وە حەق و حِقوق خوێان ڕەسین یا نە؟
ئا، ئەلحەمدلا وە حقوقێان ڕەسین. ئیمە بڕێ دە میمزایلمان دە مەنەلی هاتنە دۊما، حەق و حقوقێان بردن، زەمین دانە پێان، پۊل دانە پێان.
زەمینەیل تازه یان هنەیلێ خوێان؟
نە، زەمین تازه دانە پێان. ئیسە ئیمە خوەمان و ماڵ مەموومان، دە مەنەلی ۵۰ دانم لە مەرز سەومار زەمین دێریمن.
هەر دانمێ چەنێگە؟
دانمێ ۲۵۰۰ مترە. سەدامیەیل ئی زەمینە لەمان بردن. ئمجا کی نانە شوونمان؟ عەرەوەیل سوننی که گشتێان بەعسی بۊن. ئیمە دی نەچگیمە شوونێ. دۊمای رمیان بەعس، قەومەیل دە ئێران هاتنە شوونمان و نیەزانسن لەورە نیمن. هاتن و گرتنێان خسنێانە زندان و ئی زەمینەیش وە ئیمە ئەڵگەردیا. دۊای دە بەێن چگن سەدام فرە کەسەیل چگنە سەر زەمینەیل و ماڵەیل خوێان، بڕێ هەم دی ول کردن و نەچگنە شوون میراتەیلێان.
کوردەیل فەیلی هانە چەن شوون دە عەراق؟
مەنەلی، خانەقین، بەدرە. وە گشتێان ئۊشن کورد فەیلی.
دە بەغدا چە؟
لە بەغدا هەم هەسن. لە شارع «الفلسطین»، لە جەمیلە، لە «مەدینەت‌الصەدر». یە هەم گیشتێ کورد شیعەن ئەلحەمدولا.
کوردەیل فەیلی دە نام حکوومەتیش هەسن؟
وەلا چە بۊشم. زانی مِشکل کوردەیل فەیلی ها کوو؟ جارجار ک ئنتخابات و هەڵوژاردنه، هەر بڕێ دە کورد کەفێ وەرد یەکێ. بڕێ کەفێ وەل مالکی، بڕێ کەفێ وەل عەمار حەکیم، بڕێ کەفێ وەل سەدر. وە یەکەو نیەون کە ئەر بوون فرەن و لە پارلمان دەنگ دێرن. هە دەور هزار کەس پانسەد کەس کەفن وەل یەکێگا.
ڕاسە ئۊشن کوردەیل فەیلی دە دەورەێ سەدام فرە کوشریان؟
ئا. سەدام فرە کوشت لەمان. زانی چەن کەس لە زەمان سەدام ئێعدام کریاگە؟ وەختێ سەفەر مەردمە کرد، شەباب و جوانەیلێان گلەو دا و برد خسێانە زندان. دو کوڕ ئامووزای باوگم خسنە ناو مەکینە هەڕینێان. قسمێ دە مەردم بەسرە هەم خسنە نام مەکینە. سەدام، عەدو و دِشمن شیعە بۊ. سوبحان‌اللە، یەزید چە کرد؟ باوڕ بکە یە لە یەزید بەتر کرد.
شنەفتمە فرە دەی کوردەیلە هەم هەسن ک دی شوون نوونێان دیار نیە.
یە لە جەنگە فێشتر بۊ. فرە لە کوردەیل خوەمانە نیەچگن ئەڕا جەنگ. واین هاتنە دۊما. سەدامیش دگرتێان و ئێعدامێان دکرد. م خوەم لە سال ۱۹۸۶ سنم ئەڕا جەنگ هات. دەی خێاوانە ئایِم دگرتن ئەڕا جەنگ کل دکردن. منیش وە زوور بردن دڵنگ کردنە وەرمان. دو مانگ بردنەمانە مەرکەز تەدریب. هووکارەمان وە تفەنگ دکردن و ئامووزشمان دان. دو مانگە تەمام بۊ، بردنەمانە ئەڕا جولبەموو، نزیک مەرز خانەقینە. لەورە هەم دو سێ مانگ بۊمن ئمجا بردنەمان ئەڕا نوا. دەورە پانزە ڕووژ مەنیمن، مِ هاتمە ڕێەو.
فەرار؟
ئا فەرار کردم. تەماشا کردم دیم سەدام باتڵە، بچم جەنگ وەل کیا بکەیمن؟ وەل بسەڵمان؟ تەماشاێ ئەو دەس کردیام ددیم ئەو لا گشتێ قەوم و عەشیرەت خوەمان و ئِسڵامە. منیش هاتمەو ئەڕا ماڵ. باوگم وت کوڕم، بچوە دۊما، گرن ئێعدامت کەن. بچوو سەبر بکە. ئەو وەختە هەر فەراری بگرتان، بەعسیەیل گرتن هە لە ناو خیاوان و لە بەر چاو مەردم ئێعدامێ دکردن و ژن بەعسیەیلە هەڵهەڵە دکیشان. وتم باوگه بیلا دێرە ئێعدامم بکەن نە کە بچم لەورە بکوشریەم. وتم ئێعدامم بکەن شەهید دوِم ئەمان بچمە ئەورە بکوشریەم شەهید حساو نیەوم. برای ترم ناوێ مەجیدە و لە مِ گەوراترەکە. مەجید هەم لە جەنگ فەرار کردۊ. باوگم وت تو هەم چاوت کەفتە مەجید یاد گرتی! شوکر خودا کە وە دوعای باوگ و داڵگمان وە گیر نەکەفتیم. براگەورام چگ ئەڕامان شناسنامە گیر هاورد. وە دە گیرفانمان بۊ. وەختێ لە بان خێاوان کار دکردیم، گەشتی هات لیمان شناسنامە خواست. ئیمەیش لە دڵ دچڕیمنە خودا و ئێمام مەعسووم کە یارەبی، چاوێان کوور بکە. ئی جوورە بردیمە سەر و نیشتیمە ماڵ. جەنگ کە وسا چگیمن قەیرەێ پۊل فرەێ دایمن تا دەفتەر خدمەت ئەڕامان بنۊسنن تا دە حساو ئیمە دە جەیش خدمەت کردیمنە.
وە ئێران هاتیە؟
چۊ ناتمە. بان ۱۰ جار هاتمە. ساڵێ دو جار. چیمنە زیارەت ئێمام رزا(ع)، ئێمام خومەینی، شاعەبدوڵعەزیم، یاسر و ناسر، مەعسومە. ئمجا سەر دیمنەلە قەومەیل چیم دۊنیمنێان. هەم خوەێان خوەشاڵ دوِن هەم ئێمە. وەختێ مناڵ بۊمن، باوگ و باپیرمان گەپ دان وتن فڵانی لە ئێران قەوممانە و فڵان کارەسە. هاتن و چگن هەم بۊ، ئەو وەختیشە وە شِماڵ عەراقەو چگن حاڵ و خەوەر دگرتن. شوکر خودا کەیمن سەدام لە بەین دا وەرنە ئیمە چۊن بۊنیایمنەتان؟
وت‌ووێژ و داڕشتن: یاسر بابایی