لە 10ی نیسان ساڵ 1980، حکومەت عراق بڕیارنامەی (666) دەرکرد، کە زوور لەبان ئەوە کرد کە "هەر کەسیگ ڕەگەزنامەی عراقی نەیاشتوود بایەسە باری ئەرا ئیران بکەن"، ئی بڕیارە شەرعیەتی وە قڕکردن کوردە فەیلیەیل بەخشی.  تەنیا ئەوە کە کەسیگ فەیلیە وە تاوان دریاسە قەڵەم، یەکەمیان لەوەر ئەوەگ کە کوردە و دویەم لەوەر ئەوە کە وە شیوەیگ تائیفی وەئیرانەو بەسیاگە، واتە شیعەن.  هەنای هەڵمەتەیل ئەنفال کە دژزو کورد دەسوەپی کرد، فەیلیەیل لە سێدارە دریان و ئاوارە کریان و کوشیان.  فاشیزم سەدام جویر تانکیگ بوی کە لاشەی خەڵک دەیشت سیستەم سیاسی ناسیۆنالیستی عەرەبی تلان.  مەترسی فاشیزم سەدام لەوە بوی کە شەرعیەت تەواوی وەی پاکتاوکردن و قڕکردنە بەخشی و دروشم یەکگرتگی عەرەب و شمشیر عەرەب وە تیرۆرکردن ئی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییە تیژ بکەێد نەک وە جەنگ ئەمریکا و ئیسرائیل.

سەدام لە دەسوەپیکردن هەڵمەتەیل ئەنفال و پاکتاوی نەتەوەیی، شەرعیەت خوەی لە ئایدۆلۆژیای بەعسی خوڵی وەرگرتگە و گشت ئەوانەگ لە دەیشت پڕۆژە عەرەبییەگە بوین وە ستوین پەنجەم ئیران یا بشیونەیل وەسف کەێد کە بایەسە لەناوبوریەن.

ئی جەنگە لایەن فیزیکی نەگردەو، بەڵکم جەنگیگ کولتووری بوی کە زوانوگەی بە شیوەیگ فراوان سڕییەو، خوەنستن و قسەکردن وە زوانیگ ترەک بیجگە لە عەرەبی جویر هەڕەشەیگ ئەرا کوشتن زوان عەرەبی تەماشا کریا.  لە لاییگ ترەک ئی جەنگە ڕەهەندیگ تەکتیکی بوی ئەویش ئەرا قویلکردن پارچەپارچەبوین و دڕیان یەکگرتگی کوردەیل بوی کە پابەندن وە مەزهەبە جیاوازەیل و رووح ناسیۆنالیستی عەرەبیش سەروەری خوەی لە نەهیشتن گەلەیل ترەک دوینی، ئیجا چ بە تیرۆرکردن لە روی دەروینییەو بوود یا وە تیرۆرکردن ناسنامەگانیان.

فاشیزم سەدام لە بنەمای کوشتن زوان و ناسنامەی ببجگە عەرەبی بنیات نریاوێد و لە کارکردن ئەرا لەناوبردن هەر دوژمنیگ کە بتوەنێد پێشێلکارییگ لە پێکهاتەی ئایدۆلۆژیای بەعس بکەێد،  نازیزم و بەعسیزم، لە قویلایی دڵەو، لەڕوی داینامیکی کارەیلیان لە یەک ڕیشە و یەک سیستەمەو سەرچەوەی بردیە، بەڵام سەدام وە شیوەیگ گەورەتر جیاواز بوی لە هیتلەر، کە دوو جویر شیوە داشت ئەرا تواندن فەیلی، یەکەمیان لەناوبردن لەشیان و دویەمیان وە لەناوبردن میژوو و یادەوەرییان.  کاریگەرییەگەی ئەوەنە گەورە بوی کە تەنانەت دویای ئۆپەراسیۆن ڕزگاری عراقیش ئی کۆمەڵە نەتوەنست وە تەواوی فەرهەنگ و زوان خوی پراکتیزە بکەێد.

نویسەر کورد بەختیار عەلی لە روومانیگ باس ئی دوو جویرە هۆلۆکۆست فەیلی کەێد.  بەندەر فەیلی منداڵیگە لەناو زیندانەیل لەداڵگ بویە و دویای چەن ساڵیگ ئازاد کریەێد تا نموونەیج ئاشکرا لە میژوو فەیلیەیل نشان بەێد، گشت ڕەهەندەیل فاشیزمی سەدام ئاشکرا کەێد کە لەبان لەش ئایدیاڵی فەیلیەیل جیوەجی کریان.

لەداڵگبوین بەندەر لە زیندان مەتافۆریگە ئەرا ئەو راسیە کە “فیلیەیل لە بنەڕەت لە زیندان ژیەن” و ڕۆمانەگە وەو شیوە نووڕێدە دوو ڕەهەند هۆلۆکۆست و ئویشێد تاکە تاوان بەندەر لە زیندان ئەوەس کە فەیلییە.

گیچەڵ کەمینەیل گیچەڵیگ جیددییە لە گشت جەهان، بەڵام ئەوەگ وەسەر ئی تاقمە ئایینی و نەتەوەییە لە عراق، بی وینەس.  فاشیزم سەدام هەمیشە جویر هەڕەشەیگ هەهەتایی نووڕیە کورد و وەتایبەت فەیلی.

 سەدام هەمیشە جویر کوڕەیل (ساتورن)، وەگەرد فەیلیەیل رەفتار دەکرد، کە گشت کوڕەیلی خوەێد تا رووژیگ نەوونە رخیگ لەبان سیستمە ئیلاهییە داخریایەگەی.  گشت دەسەڵاتیگ هەمیشە خوازێد دوژمن دروس بکەێد تا هەر خوەی بمینێد.

 لە قویلایی دڵی، نازیزم هەس وە کۆتایییگ میژوویی کردیاد.  تا لە ڕوی دەروونییەو وەرگەی ئی ئاڵۆزییە بگرێد، یەهود وە مدوو ئەو بۆشاییە زانست، واتە خوازێد بویشێد یەهودیەبل وەربەسن لەوەردەم کامڵبوین.

وە بڕوای ئێریچ فرۆم، گەوهەر دیکتاتۆریەت ترسنۆکییە.  وە واتاییگ ترەک رخ لە بۆشاییەیل هیلێد بکەفیمنە مینەی دوژمنیگ کە لە ری ئەوەو بتوەنین کەموکوڵی ناو خوەمان تاوانبار بکەیمن و دوژمن تاوانبار بکەیمن.  سەدام و ڕژیمەگەی وە خود شیوە مینەی دوژمنیگ نەناسریای کردیان تا توەنستن لەڕی فەیلیەیل بڕەستە ڕی دەسپیچگە.  ئەو بانگەشەی ئەوە کەێد "من عەرەب مدوو ئەم کەمییە نیم، بەڵکم کورد یا فەیلی هوکارن".

فەیلیەیل تەنانەت دویای پڕۆسەی ڕزگارییش نەتوەنستن بڕەسنە فەزای دیموکراسی و ئازاد، تا ئیسە جویر کەمینەیگ تاسیای و ئایندەیگ نادیار ژیەن.  دیارە ئی تەوەرە وەخود ئاست ئەرا ئێزیدییەیل و کەمینەیل ترەک گلەو خوەێد.  دیموکراسی دویای سەدام جویریگ جیاوازە لە وەکارهاوردن فاشیزم وە کەرەستەی کەمتر تون،  ئەوەگ لە دویای 2003 بوی بیجگە لە دیکتاتۆرییگ نوو نوێنەرایەتی هیچیگ نیەکەێد، بەڵام دیکتاتۆر لە ری هەڵوژاردنەو دەسنیشان کریەێد،  عەقڵییەت شۆڤێنیزم و باڵادەسی توخمە عەرەبییەیل لە سیاسەت عراق دەرنەچگە و تا ئیسەیش فەیلیەیل رەفتار وەگەرد نەزانریاگەیل کەن، فەیلیەیل سزا دریەن چوینکە نیەزانن سوو چە بوود.  مارک فلۆربایل لە کتاو (دیموکراسی یا سەرمایەداری) رستەیگ دیرێد کە لەناوی گشت سیستم دیموکراسی لە جەهان سێیەم خەێدە ژیر پرسیار، ئویشێد “دیموکراسی ئەوە نییە کە پەرلەمان و دەسەڵاتیگ دادوەری مسۆگەر بکەێد، بەڵکم ئەوەس کە بایەسە بانانیگ مسۆگەر بکەێد ئەرا هاوڵاتیەیل”.  یەیش وەە ماناس کە هیشتن هاوڵاتیەیل وە پیشبینیکردن کەی مریمن فۆرمیگ فرە تونڕەوی دیکتاتۆرییە.  هەڕەشەی لەدەسدان سوو هەڕەشەیگ جیددییە کە کەفێدە روی فەیلیەیل لە جەهانی دوای سەدام.

 لە کۆتایی توەنیمن بویشیمن سەدام یەک ڕویداو نەوی وەرانوەر بە فەیلی، بەڵکم دوو ڕویداو و دوو قۆناغ بوی، سەردەم سەدام و سەردەم دویای سەدام.  فاشیزمی سەدام وە جویریگ لە پاکتاوکردن نەتەوەیی لە کورد دەسوەپی کرد، کە مەحاڵە درووەیل دیموکراسی  زەخمەیلی تیمار بکەن.

فەیلیەیل ئایکۆن بوین ئەرا ئاشکراکردن فاشیزم لە عراق سەدام حسێن.  ئەرا شیەوکردن ئی مسژووە فۆرمیگ زیاتر لە کارکردن لەبان ئاست سیاسی و کولتووری و میژوویی خوەمان خوازێد.

 سەرچەوەیل

 1- بەختیار عەلی، بەندەر فیلی، 2023.

 2- فاتیح عەبدوڵڵا شاوانی، قڕکردن بیدەنگ کوردەیل فەیلی، (چاوی کورد) 2/8/2023، https://chawykurd.com/

 3- ئەحمەد کەرکوکی، کوردەیل فەیلی، ناسنامەی نەتەوەیگ خاوەن ماف زەفتکریای، ئەی ئێن ئێف نیوز، 3/23/2020، https://anfsorani.com

 4- دکتور ناجح گۆپەی، جینۆساید کوردەیل فەیلی، کوردپا، ١٥/خاکلێوە/٢٧١٦، ٢٠١٩.