زاهر سارایی / ڕاس و ڕووشن، نيه‌زانيمن شاكه و خان‌مه‌سۊر ده‌قيق كه‌ێ هاتنه‌سه دي، ئمان ده‌وره‌ێ ژيانێان دياره كه‌ێ بۊه. خان‌مه‌سۊر وه ويز و قه‌رينه‌ێل تاريخي، ده به‌ێن ساڵه‌يڵ /1105 تا 1177 هجري قه‌مه‌ري ده دار دونيا بۊنه و زنه‌ي داشتنه.
ئێ تاريخه ئه‌ڵبه‌ت ده‌قيق نيه‌و بايه‌د چه‌ن ساڵێ خه‌تا داشتووگ. ئێ تاريخه ئاخر پاتشاهي شاه سوله‌يمان يا ئه‌وه‌ڵ پاتشاهي شاه سوڵتان حوسه‌ين سه‌فه‌وي تا ده‌وره‌ێ ئه‌فشاريه و حكوومه‌ت و ده‌سڵات نادرشاێ ئه‌فشار گريێگه وه‌ر.
يا خوڵاسه‌تر بۊشيم، شاكه وخان‌مه‌سۊر ده ئاوا بۊن حكوومه‌ت سه‌فه‌ويه تا ئه‌ڵاتن حكوومت ئه‌فشاريه ژيانه.
خان‌مه‌سۊر، خان مه‌نتقه‌ێ كهڵهڕ بۊه.
كهڵهڕ وه مهنتهقهێ ئۊشرێ كه ئێڵ كهڵهڕ ده‌ێ زنه‌ي كه‌ێ. ئێ مه‌نته‌قه دووگه ئه‌ێوان ده ئيلام ئمرووژ و گيه‌ڵان و به‌شێ ده ئسڵام‌ئاواو شايه‌ديش هه‌م جيه‌يل تر جۊر به‌شێ ده سه‌رپێڵ زهاو.
ئێڵ كهڵهڕ، ئێل دياري و وه‌ر چه‌م گرێ ده رووژئاواێ ئێران بۊه‌و ده جه‌نگه‌ێل و رووداوه‌ێل مه‌نته‌قه بۊه‌سه‌ێ و تا ده‌وره‌ێ نزيك وه خوه‌مانيش ئێ نه‌قشه داشتگه. خان‌مه‌سۊر گه‌پ و گه‌وراێ ئێل دياريێ چۊ كهڵهڕ بۊه و ده‌م و ده‌سگاو ماڵ و ماتۊل فريه‌ێ داشتگه.
ئه‌مان شاكه، وه‌ێ جووره‌گ نقل كردنه و ئه‌ڕامان وتنه، پياگ رۊته‌ڵ و ژارێ ئه‌هڵ مهنتهقهێ "به‌ولي" بۊه.
به‌ولي مه‌نته‌قه‌ێگه ده مه‌رز ئێران و عراق و به‌شێگ ده به‌خش ئه‌ركوازي شارستان ئيلامه.
ئۊشن شاكه خوافرووش بۊه و وڵات وه وڵات گه‌رديه‌و خوا فرووشاگه تا چه‌رخ زنه‌ي خوه‌ێ بچه‌رخنێ. خودا گه‌وهه‌ر زه‌وق و شێعر ناۊگه سينگ شاكه‌و فێر گه‌وهه‌رشناسێ دكرد تا ئێ گه‌وهه‌ره وه‌ێ نيشان به‌ێگ.
ده‌س چاره‌نۊس وه‌ێ جوور ره‌قم داۊگ كه شاكه بچووگه مهنتهقهێ ئه‌ێوان كهڵهڕ و بته‌قێگه خان‌مه‌سۊره‌و.
شاكه شرين زووان بۊه و كه‌ليمه‌ێل شرين و ره‌نگين ده زووانێ رشياگه‌و وه قه‌وڵ ئه‌ديبه‌يل "به‌ديهه" ئۊش بۊه.
به‌ديهه يانێ يه‌گ كه‌سێ بێ‌فكر فريه، بێ‌گت و هچان شێعر بۊشێگ و حازرجوواو بوو. وه‌ختێگ شاكه و خان‌مه‌سۊر ته‌قنه يه‌كه‌و، خان‌مه‌سۊر له‌ت به‌ێتێ ئۊشێگ و نوڕێ ئێ پياگ خوافرووشه ئه‌و له‌ته‌ێ وه شريني و نازاري جواو دا.
خان كوته‌به‌ێت تر ئۊشێگ و شاكه‌يش بێ‌گت جواو نازارێ ده‌ێ وه خان. خان، ده ئه‌و ساعه‌ته‌و شيفته‌و شه‌ێداێ شاكه دووگ و ئۊشێ ته‌نيا كه‌سێگ كه بتۊه‌نێ وه گه‌رد م هام‌فه‌ردي و خه‌واسي بكه‌ێ هه‌ێ پياگه‌سه.
ڕه‌فيقي و هاو‌فه‌رديان وه عشق و شه‌يدايي ڕه‌سێگ. گه‌په‌يل و تژماڵه‌يل و سه‌ركه‌رده‌يل ئێڵ كهڵهڕ لقووز ده‌ن ده خان و ئۊشن دي ئاێم ده رۊ سه‌ر بسات نه‌ماۊگ و شاعر و خه‌واسێگ ده دونيا بڕياۊگ ت هاتي و ئێ پياگ رۊته‌ڵ و بێ‌‌نام و نيشانه كرديه هام‌فه‌رد و ره‌فيق خوه‌ت! خان ده ئێ قسيه و ته‌نسيقه‌يليانه ده‌ڵرێشۊ ئمان دخواس ده وه‌خت خوه‌ێ جواو خاسێ به‌ێگه پێان.
يه‌ێ شه‌و ده ديواخان خان‌مه‌سۊر، گيشت شاعره‌يل و خه‌واسه‌يل و گه‌په‌يل كوو بۊن. خان مه‌سۊر "چاوه‌چه" يا موعه‌ماێ وه شێعره‌و ئوشێگ و ده ئه‌و گه‌له خوازێ جواو بێه‌ن. هۊچ‌كه‌س نيه‌زانێ غه‌ير ده شاكه.
يه‌كه دووان تريش ده‌ێ چه‌وچه‌ێل شێعريه ئۊشێ، هه‌م كه‌سێ غه‌ێر شاكه جواو نيه‌‌ێ.
ئه‌و وه‌خته خان ئۊشێ: ئه‌ێ ئه‌وانه‌گ تانه ديان ده من و قسيه وه‌‌م دكردن! بزانن هۊچگه ده ئۊه نۊه‌ته‌نێ جيي شاكه ئه‌ڕام بگرێگ و بووگه ره‌فيق و هاوفه‌ردم. راز ره‌فيقي عاشقانه‌‌و شێعره‌يل و كه‌ليمه‌يل نازار ئێ دو شاعره ده دريژاي زه‌مان ده‌مه‌لده‌م و سينگ وه سينگ جۊر ميرات به‌نرخێگ ئه‌ڕا گيشت كورده‌يل، مه‌خسووسه‌ن كورده‌يل خوارگ وه جي ماگه.
?ده ئه‌و زه‌مانه‌گ ئێ شاعره‌يله ژيانه، ئه‌ده‌بيات و سه‌واد، خوه‌نسن و نۊسان و كه‌مێ تاريخ و چێشته‌يل تر بۊه كه تا ئووره‌گ دياره و تۊه‌نێ بووگ، خان‌مه‌سۊر، تۊه‌نسگه ده لاێ ملاێل ئه‌و زه‌مانه ده‌رس بخوه‌نێگ و بنۊسنێگ و وه‌رد كتاوه‌ێل تاريخ و ديوانه‌ێل شاعره‌ێل تر ده فارسي گرتگه تا كوردي ئاشنا بووگ، ئمان شاكه وه گومانم ئه‌هڵ سه‌واد و نۊسان نه‌ۊه؛ پياگ عامي و نه‌خوه‌نده‌وارێ بۊه.
شاكه خوافرووشێگ بۊه و زنه‌ێ سه‌ختێ داشتگه.
ئه‌ڵبه‌ت ده ئه‌و زه‌مانه‌يش شاعره‌يل كورد ئێحتياجێ وه زانسن و خوه‌نسن فره ناشتنه.
ئه‌ده‌بيات ده ئه‌و زه‌مانه شه‌فاهي بۊه و ده‌م وه ده‌م و سينگ وه سينگ شێعره‌ێل و مه‌ته‌ڵه‌يل و كه‌ليمه‌ل قه‌ديمه و ئه‌دبي وه‌ێان ره‌سيه و فه‌رهه‌نگ شه‌فاهي زه‌ێن و زه‌وق شاعره‌ێل، تێژه‌و كردگه. ئه‌ده‌بيات كوردي ده مهنتهقهێ ئيلام ئمرووژ - كه ده ئه‌و زه‌مانه‌يله نامه‌يل تر جۊر "پشتكوه" يان پێشت كۊه و نامه‌يل تر داشتگه- شێعرێگ سروشتي و ته‌بيعي بۊه.
وه‌زن شێعر، هجائي بۊه‌و ئووقه‌ره ئاسان و ره‌وان بۊه كه هه‌ر كه‌س كه‌مێ ته‌بع شێعر داشتگه تۊه‌نسگه وه وه‌زن موسه‌له‌ت بووگ و ده‌ێ ئستفاده‌ێ كامل بكه‌ێ.
نامووك و موحته‌واێ شێعره‌يليش عشق و ته‌وسيف ته‌بيعه‌ت و مردن و ژيان و شووخي و چيشته‌يلێ جۊر يانه بۊه كه نێازي وه سه‌واد و زانسن فره‌ێ ناشتگه.
تا ئووره گ م هۊرده‌و بۊمه، عرفان نه‌زه‌ري و فه‌لسه‌فه و مه‌زموونه‌يل سه‌خت و پيچڵاپيچ ده مهنتهقهێ ئيمه باو نه‌ۊه‌و، ئتفاقه‌ن هه يه‌يش وه نه‌فع شێعر كوردي ده ئيلام ته‌مام بۊه.
شێره‌ێليگ كه ده شاعره‌يل ئه‌و ده‌وره خوه‌نيمن و ئێژنه‌ويمن چنه‌و شرين و بێخهوش و ساده‌و دڵ‌نشينن ك هۊچ كه‌ليمه‌ێ نۊه‌ته‌نێ ئه‌و شرينيه توه‌سيف بكه‌ێ. شاعره‌يل كورد ده گافاره‌ێ زوان و ئه‌ده‌بيات و فه‌رهه‌نگ داڵگي و شه‌فاهي كوردي ئێوه‌ت بۊنه.
?مه‌ردم ئيلام و ئه‌و باقي وڵاته‌يله گ وه زوان كوردي خوارگ قسيه كه‌ن و خوه‌يان وه كورد فهيلي و كه‌لهوڕ و زه‌نگنه‌و گووران و له‌ك و گه‌رووس و ... ناسن، شێعر ئێ دو شاعر پاێه‌به‌رزه ده كتاو نه‌خوه‌نسنه؛ ده هووره‌چڕه‌يل و مه‌ته‌ڵ‌ئۊشه‌يل و هۊرداره‌يل و هۊرياره‌يل زوان و فه‌رهه‌نگ كوردي ئژنه‌فتنه. شێعر شاكهوخانمهسۊر نه ده كتاو و ده‌فته‌ر، ده سينگ مه‌ردم نۊسياۊگ.
كتاوه‌يه‌لێ كه ده شێعر ئێ دو شاعره، كوو بۊه، زه‌مانيان وه بيست ساڵ و سي‌ساڵ نيه‌ره‌سێ. شێعره‌يل ئێ كتاوه‌يليشه ده حافزه‌و سينگ مه‌ردم ڕێاو گرتگه‌و ده گووڵاو و گوڵه‌م ِ كڕه‌يل ئه‌و كتاوه‌يله گووڵ به‌ساگه.
تا ئووره گ م دڵنێام، هۊچ مه‌تن و نوشته‌ێ ده شێعر ئێ دو شاعره ك ده زه‌مان ئه‌وان، يا نزيك وه زه‌مانيان بووگ، ده ده‌س نيه. ئه‌ڕا يه‌گ ئه‌وانه‌گ سه‌واد داشتنه و تۊه‌نسنه بنۊسنن، ملايل بۊنه.
ملايليش ته‌نيا خوه‌شێان ده شێعره‌يل مه‌زهه‌بي و ئاييني هاتگه‌و، وه‌داخه‌و شێعر ئێ دو شاعره ده ڵايان ئه‌وقره قورب ناشتگه تا بنۊسننه‌ێ! ئمان ئێ بێ‌زه‌وقي و چه‌شفتي ئه‌وانه، سينگ زڵاڵ وبێ‌خوه‌ش مه‌ردم عامه و بێ‌سواد و خاون‌به‌سيره‌ت جوبران كردگه.
ئه‌وان ئێ شێعريه‌يل ده ده‌فته‌ر زه‌وق و حافزه و سينگ خوه‌ێان نۊسانن و نه‌يشتن وا‌ڕوه‌و لاو و لافاو زه‌مانه، ئێ نه‌خشه‌يل شرينه ده سينگ كۊه‌ي كورده‌واري بسڕێگه‌و.
ئه‌ڵبته‌ت شێعره‌يل شاكه و خان‌مه‌سۊر، چۊن ده حافزه و سينگ مه‌ردم خوه‌ش زه‌وق بۊنه، كه‌مێ وه ره‌نگ زه‌وق و زوان حافزه‌يل و ڕاوه‌يل ئێ شێعره‌يل هه‌م دراتنه.
م بريارم يه‌سه، شێعر ئێ دو شاعره ده ئه‌سڵ وه زوان كوردي گووراني يا هه‌و زوان معێار ئه‌دبي كوردي قه‌ديمه وتيانه، ئمان چۊن ده سينگه‌يل فره‌ێ خڕ خواردنه، زوانێان كه‌مێ گۊه‌ڕياگه و ئمرووژي‌تر بۊه.
مه‌ردم نه ته‌نيا شێعره‌يل شاكه و خان‌مه‌سۊر دزانسن و دخوه‌نسن، ئه‌ڕا هه‌ركام ده شێعره‌يه‌ليان داستان و ماجراێ داشتنه‌و دێرن، ك ئه‌و ماجراێليشه وه‌رد شێعره‌يليان وه تام و خواو نقل كرياگه‌و ئمێده‌وارم ده بانانيش چۊ جاران نقل بكرێگ.
?كورده‌يل خوارگ (خوارين) ده رووژێگه‌و كه وه نام كورد ناسيانه‌و ده ژێر ئاسوو كورده‌واري هه‌ناس كيشانه، هه شێعر وتنه‌و هه شاعر داشتنه.
مه‌گه‌ر دووگ مله‌تێگ شاعر ناشتووگ! كورده‌يل خوارگ، ده به‌ش فريه‌ێ ده ئه‌دبيات گووراني كه ده ده‌فته‌ره‌يل "سه‌ره‌نجام" يارسان كوو بۊه، شه‌ريكن و ريشگ ئه‌و شێعره‌يله تا قه‌رن دوێم و سێێم هجري قه‌مه‌ري چووگ.
دۊماێ ئه‌وه، شاعري چۊ ملاپه‌ريشان دينه‌وري ده قه‌رن هه‌فتم شێعر وتگه و ديوان دێرێ. ئمان ده مهنتهقهێ ك ئمڕووژ وه نام ئوستان ئيلام نامگير بۊه‌و دياري كرياگه، تۊه‌نيم بۊه‌شێم شاكه و خان‌مه‌سۊر ئه‌وه‌ڵين شاعره‌يلێگن ك شێعريان و ناميان ماگه‌و نه‌سڵ وه نه‌سڵ گه‌رديه تا وه ده‌س ئيمه ره‌سيه، تا وه ئێ ئاخره وه شكل كتاويش كوو كرياگه، هه‌ر چه‌ن گ بايد زانس، شێره‌يلێ ك وه نام شاكه و خان‌مه‌سۊر مانه، گيشتِ شێعره‌ێل ئێ دو ئاساره‌ێ رووشن ئاسمان شێعر ناوچه‌ێ ئيلام نيه‌و، وه داخه‌وه به‌ش فريه‌ێ ده شێعره‌يليان ده كيس چگه‌و، به‌ش تره‌كيش ده‌ێ گۊه‌ڕياگه؛ ئمان هه‌ێ شێعره‌يليشه هه‌م نيشان ده‌ن ك چه‌نێ شرين وتنه‌و چه‌نێ پاێه‌ێ شێعرێان به‌رز بۊه.
?خان‌مه‌سۊر سه‌ركرده و گه‌وراێ مهنتهقهێ كهڵهڕ بۊه‌و ده ئه‌و زه‌مانه‌يڵه به‌ش دياريێ ده ئاز و هێز و قودره‌ت جه‌نگاوري پاتشايل، نيروو عه‌شاێر بۊه.
هه‌ر كام ده ئێ سه‌ركه‌رده و تژماڵه‌يله وه‌زيفه داشتنه هه‌ر وه‌خت جه‌نگێ ده وڵات بپێچێ، ده‌سمێه‌ت بيه‌ن و سه‌رباز كل بكه‌ن و ئه‌گه‌ر گه‌رگ بوو، خوه‌يانيش جه‌نگ بكه‌ن.
نادرشاه، خوه‌ێ كورد بۊه‌و به‌ش فره‌ێ ده سپاێ نادر كورده‌يل رووژئاواێ ئێران و مه‌خسووسه‌ن كورده‌يل زاگروس بۊنه. نادر فره وه‌ێان دڵنێا بۊه.
هاليش هه‌م نادرشا ده باوڕ مه‌ردم مه‌نته‌قه قورب و ئێحترام فره‌ێ دێرێگ و جوور پاتشاێ گه‌پ و سه‌ردار دڵاوه‌رێ ده‌ێ هۊر كه‌ن.
خان‌ئه‌ڵماس كه‌ندووڵه‌ئێ، شاعر دياري كرماشان، يه‌كێ ده سه‌رداره‌يل نادر بۊه‌و كتاوێگ وه نام "نادرنامه" وه شێعر كوردي ئه‌ڕاێ نۊساگه. خوازم بۊشم كورده‌يل و خانه‌يل كورد ده جه‌نگ و كاره‌يل ئه‌و زه‌مانه به‌شدار بۊنه. خان‌مه‌سۊر، بێژ ده شاعري، يه‌كێ ده دڵاوه‌ره‌يل و ئازايل وڵات و زه‌مانه‌ێ خوه‌ێ بۊه.
ئێقره زوورمێشت و زه‌وه‌رده‌سۊه كه پاتشاێڵ و گه‌ورايل هه‌ر وه‌خت خواسنه، وه‌رد پاڵه‌وانێ موبارزه بكه‌ن كل كردنه‌سه شوون خان‌مه‌سۊر و خان‌مه‌سۊريش هه‌ميشه ده ئێ نه‌به‌رده‌يل رۊسفيد بۊه و پاتشاێل وگه‌په‌يل شانازي وه‌ێ كردنه.
خان‌مه‌سۊور ده جه‌نگ قه‌ندهار ده ركاو نادر بۊه‌و وه‌رد ئه‌فغانيه‌يل جه‌نگيه. نيه‌زانيمن ده‌قيقه‌ن چه‌ن سال خان‌مه‌سۊر ده وڵات دۊر بۊه، ئمان ئه وجووره ك دياره نزيك وه هه‌فت ساڵ تۊل كيشاگه، چۊن گ نادر هه نزيك يه‌ێ ساڵ قه‌ندهار موحاسره كردۊگ و ده‌ورێ داته‌نۊگ. ده دريژاي ئێ ده‌وره‌ێ دۊريه، شاكه ئه‌ڕا خان‌مه‌سۊر بێ‌تاقه‌ت و شێت و شه‌يدا دووگ و مه‌نته‌قه‌يگ بۊه وه ناو "كيه‌ني كاو" گ شاكه هه‌ر رووژان، ده خوه‌رئڵا تا خوه‌رنێشت، خوه‌ێ گرتگه ده بيل و هه‌ر چگه مه‌ردم قسيه وه پێ كردنه و تانه دانه ده‌ێ ئه‌ۊ گووش نه‌ته‌كانگه‌و هه چه‌مه‌ڕێ هاتن خان‌مه‌سۊر ماگه.
تا يه‌گ يه‌ێ رووژ يه‌كێ ديايگ و ئۊشێگه شاكه: «گوڵ سووسه‌ن چڕي ئه‌و سه‌ردياران» شاكه گ ئێ كه‌ليمه ئژنه‌‌‌وێ زانێ ته‌نيا كه‌سێگ ك بتۊه‌نێ وه ئێ شريني و ره‌ينيه شێعر ئه‌ڵوه‌سێ، خانه‌مه‌سۊره.
وه‌ێ خاتره زانێ خان‌مه‌سۊر ده جه‌نگ و سه‌فه‌ر ئه‌ڵگه‌ردياگه و ئێگل خوه‌ێ وه خوه‌شڵه‌خوه‌شي و چه‌پڵه‌رێزان ده جواو ئه‌و كه‌ليمه ئۊشێ: «هه‌ێ وه مزگاني هاته‌وه ياران». يه ماجراێگه كه مه‌ردم ده‌م‌ئه‌ڵده‌م وتنه‌و وه ئێمه ره‌سيه؛ و ئه‌ڵبه‌ت حه‌تمه‌ن ئێ ماجرا دورسه؛ چۊن مه‌ردم ئێ وڵاته ده قه‌ديم تا ئێمه، زه‌ێنيان بێخهوش و بێ‌پرك بۊه و كه‌ليمه‌ێ وه ناڕاسي ده زوانێان ده‌ر ناتگه.
?شێعر و ماجراێ شاكه و خان‌مه‌سۊر ده گيشت وڵاته‌يلێ گ زوان كوردي خوارگ ده‌ێ ره‌واج دێرێ و حه‌تا ده جييه‌يل تر، مه‌سه‌ڵه‌ن ده مه‌نته‌قه‌يل جاف و ئه‌رده‌ڵان‌نيشين هه‌م ئاوازه‌ێان هه‌س.
كورده‌يل فهيلي عراقيش به‌ش تر ده جوغرافياو زوان و فه‌رهه‌نگ كوردي خوارگن؛ و دڵنێام شاكهوخانمهسۊر ناسينه و ناسن و تا زوان كوردي هه‌س و كورده‌وارێ ده دار دنيا بژيه‌يگ، نام و هۊر و ئاوازه‌ێ شاكه‌و خان‌مه‌سۊر به‌رزه.