ڤایرۆس بیدەنگ ڤایرۆس ئاوسانی جگەر جویر (سی) کە ئەشوین دەندا، مامووستای دەسمیەتیدەر خەسەخانەی جگەر لە زانکۆی پلیمۆس، لە وتاریگ لە ماڵپەڕ کۆنفێرشاسیۆن ئویشێد: ڤایرۆسەگە بیدەنگە، و هاتێ تا ماوەی ساڵانیگ لە لەش وە کپی بمینێد و نیشانەیل سویەیل دیرێد جویر شەکەتی و ئازار ماسولکیل.
ئاوسانی جگەر جویر سی شیوەیگە لە ڤایرۆس گواستراوی خوین کە جگەر کەێدە ئامانج وە هەوکردن و تێکچگن، هەمیش لە ری وەرکەفتن وەرد خوین لەناوەین کەسەیل بڵاو بوودەو، جویر ئەوەگ لە بەریتانیا رویدا دویای ئەوەگ بیمارەیل بەرهەم چارەسەریی وەرگردن کە لە خوین ئەو کەسەیلە تویش ڤایرۆسەگە بوین.
وەگورەی خەوەر بی بی سی، “لە بەریتانیا هەزار و ٧٥٠ کەس وە هەوکردن ئاوسانی جگەر جویر سی کە دەسنشان کریانە دویای ئەوەگ خوینیان وە ڤایرۆس کۆرۆنا پیس یویە”.
لە شیوەیگ ترەک، هەوکردنەگە توەنێد لە ری وەکارهاوردن دەرمان لە ێی خوینەو یاگەر وە دەسکاری خوین پیسبوی لە وەخا ریکارەیل پزیشکی یا جوانکاری بڵاو یوود یە وەفرەیی لەو شوینەیلە بوود کە ئاوسانی جگەر جویر C فرە باو بویە، جویر بەشیگ لە باشوور ئاسیا.
ئەو کەسەیلە لە ناوەین ساڵەیل ١٩٤٥ تا ١٩٦٥ لەداڵگبوینە، ریژەی تویشهاتنیان وە ئاوسانی جگەر جویر سی زیاترە (رەسێدە ١ لە ٣٠ کەس تویشبوی لە ئەمریکا) لەوەر گواستنەوەی خوین و ڕێکارە پزیشکییەیل کە وەرجە پەیاکردن ڤایرۆسەگە ئەنجام دریانە.
لە ئاست جیهان نزیکەی ٥٠ ملیۆن کەس وە هەوکردن جگەر جویر سی ژیەن و ساڵانە یەک ملیۆن تویشبوین نوو دیاری کریەن. لە بڕیگ کەس هەوکردن درویژماوە بوودە مدوو دروسبوین پەڵەی جگەر (سیرۆزیس) ئیجا لەکارکەفتن جگەر و شێرپەنجەی جگەر کە ساڵانە وەرپرسە لە نزیکەی چارەک ملیۆنیگ مردن.
ئەرا یەکەمجار لە ساڵ ١٩٨٩ هەوکردن جگەر جویر سی دەسنشان کریا، پەیاکردنیگ کە بویە مدوو وەدەسهاوردن خەڵات نۆبڵ پزیشکی لە ساڵ ٢٠٢٠ تا ساڵ ١٩٩١، خوینوەخشەیل وە شیوەیگ ڕۆتینی دەس وە وەشکین ڤایرۆس کۆرۆنا کردن.
لە بەریتانیا وەرجە ئی رووزە دەیان هەزار کەس وەرجەوە بەرهەم خوین پیسبوی ەە هەوکردن جگەر جویر سی وەرگردوێن، یەیش بویە مدوو تویشبوین وە ڤایرۆس کۆرۆنا ئەرا ماوەیگ درویژ و وە هەزاران کەس لەوەر بیماریەیل جگەر گیانیان لەدەسدانە.
ئاوسانی جگەر جویر سی وەگشتی هەوکردنیگ بیدەنگە. لە وەخت تویشبوین وە بیماریەگە، کەسەیل تویش نیشانە ڤایرۆسییە سووکەیل تیەن جویر شەکەتی و ئازار ماسولکەیل. جاروباریش بوودە مدوو زەردە، کە رەنگیگ زەرد لەناو چەو و پوەسیان دیار دەێد، بەڵام وەگەرد ئەوەیش فرەی خەڵک هویچ نیشانەیگ نەیرن.
سیستەم وەرگری لەش وە شیوەیگ سروشتی ڤایرۆسەگە لە نزیکەی سێ لە دە کەس پاکەو کەێد. بەڵام ئەرا کەسەیلیگ ترەک بوودە هەوکردیگ درویژماوە کە فەرەگەی وەبی چارەسەر مینێد.
ئەو کەسە لە ماوەی فرە تویش ڤایرۆسەگە تیەێدر هاتێ هویچ نیشانەیگ نەیاشتوود و هاتێ وە تەواوی درک وەوە نەکەێد کە تویش ڤایرۆسەگە بویە، وە شایەت تەنیا هەس وە چەن نیشانەیگ نا ئاشکرا بکەێد جویر شەکەتی و ئازار ماسولکەیل و "تەمی مێشک" وەختیگ کە وەسەختی هویرەو کەن.
ئەو کەسەیلە تویش هەوکردن جگەر بوین ئەرا ماوەی فرەیگ هاتێ تەیش ئاڵشتبوین بار دەروینی و خەمۆکی و دڵەڕاوکێ بوون، و تەنیا وەختیگ جگەر دەس کەێدە شکست نیشانەیلی دیار دەن، لەوانە زەردە، ئاوسان شلە، سەرشیوانن و ئەڵاوردن خوین.
لەباوەت چارەسەریش، چارەسەری وەرجەوەختە کاریگەری لاوەکی داشتیە و ئەگەر خاسەوبوین کەمیگ بویە لە ساڵ ٢٠١٣ یەکەم چارەسەر وە حەب مووڵەت وەپی دریا و دویای ئەوە چارەسەر ترەم دەرکەفت، وەیەوە ریژەی چارەسەرکردن بڕەسێدە سەد لە سەد لە گشت جەهان.