وەگورەی ڕاپۆرت ڕۆیتەرز، سعودیە و ئیمارات وەتایبەتی هاتێ لە رەوش خاسیگ بوون کە ڕۆڵیگ لەناوەین ئیران، ئیسرائیل و ئەمریکا بڕانن، دویای ئەو پیشکەفتن دیپلۆماسییە لە چەن ساڵ گوزەشتە وەدەس هاتنە کە گشت ئەو وڵاتەیلە سوود لەلی گردنەە.
دەوڵەتەیل خولیج کە هاوپەیمانی واشنتۆنن، تەقەلای سەقامگیرکردن پەیوەندییەیل وەرد ئیران و ئیسرائیل دەن تا کۆتایی وە نیگەرانییە ئەمنییەیل بارن تا بتوەتن هویریان بخەنە لای پڕۆژە ناوخوەییەیل.
ئیمارات و بەحرەین لە ساڵ ٢٠٢٠ دوو ڕێککەفتن ئەرا ئاساییکردن پەیوەندییەیل وەرد ئیسرائیل واژوو کردن، سعودیەیش دیرێد لێکۆڵینەوە ئەرا ڕێککەفتنیگ هاوشێوە کەێد کە ڕێککەفتن وەرگریی وەرد ئەمریکایش هاناوی تا جەنگ غەززە تەقەلایل دیپلۆماسیی لەو کارە رمان. ریاز لە ساڵ گوزەشتە کۆتایی وە ناکۆکییەیلی وەرد ئیران هاورد، دویای ئەوەگ ساڵانیگ دەمەقاڵ و وەردەوەردەیان بوی.
بەڵام ئی سیاسەت ئاشتەوایی ئیسە کەفێدە وەر گەورەترین هەڕەشەی کە تا ئیسە رخ لەبان ئاشتی لە ناوچە فراوانەگە رەسیە لویتکە دویای جەنگ ئیسرائیل و بزووتنەوەی وەرخودان ئیسلامی فەلەستین (حەماس) لە ٧ تشرین یەکەم.
مەودای جەنگ ڕاستەوخۆی ناوەین ئیسرائیل و ئیران هاتێ زویوەزوی گەورەو بوود و وڵاتەیل خەلیج بکەفنە ناوی، کە ئاسمان وڵاتەگەیان کەفێدە ناوەینیان میوانداری چەن بنکەیگ سەربازی ئەمریکا کەن، کە پەیمان داگە وەرگری لە هاوپەیمانەگەی بکەێد کە ئیسرائیلە.
سەرچەوەیگ نزیک لە خەلیج لە بازنەیل حکومەت وت، "کەس نیەخوازێد ئاگر جەنگ هەڵسێد".
ئەو سەرچەوە وت: "گوشارەیل تەنیا لەبان ئیران نییە، ئیس زوورەگە لەبان ئیسرائیلە تا وەڵام نەێدەو"، وتیش: کاردانەوەی هەر پەلاماریگ ئیسرائیل لەبان شوینە گرنگەیل ئیران "کاریگەری لەبان تەواو ناوچەگە بوود".
سەرچەوەیگ ترەک لە خەلیج که ئاگادارە لە نووڕینەیل فەرمی وت: وڵاتەیل خەلیج و عراق و ئوردن داوا له ئیران و ئەمریکا کەن، جەنگەگە قویلەو نەکەن، ئەو دوو سەرچەوە باس ئەوە کردنە کە واشنتۆن لە ئیسەوە فشار خەێدە بان ئیسرائیل تا خوەی بگرێد.
ئەو سەرچەوە ئاگادارە وتیش: ئەمریکا لە خود وەخت دەوڵەتەیل خەلیج وەکارتیارێد تا پەیامەیل وە ئیران بڕەسنن تا ئەویش جەنگ قویلەو نەکەێد.
ئەو سەرچەوە وتیش، "ئاشکراس کە خەلیجیەیل جویر پەیام هەڵگر لەلایەن ئەمریکییەیل و ئیرانییەیل وەکار تیەریەن، پەیوەندی ڕاستەوخۆ لە ناوەین سعودیە و ئیران هەس ئەرا کۆنترۆڵکردن باوەتەیل".
ئاژانس ڕۆیتەرز داوای لێدوانیگ لە سعودیە و ئیمارات کرد لەباوەت چۆنیەتی رەفتاریان وەرد قەیرانەگە.
بەڵام سەرچەوە و پسپۆڕەیل خەلیج ئویشن کە رخبەرترین وەختەگە رفوو بوی.
عەبدولعەزیز بن سەقر، وەرپرس ناوەند لێکۆڵینەوەی خەلیج کە نزیکە لە وەڕێوەبەرایەتییە حکومییەیل، ئویشێد: “ئێرانییەیل کار خوەیان کردن”، نشانەس ئەرا ئەوە کە گام قویلبوین جەنگ لەلای تەهران کۆتایی هات. وتیش: واشنتۆن نیەخوازێد لە ئیسرائیلەو قویلەو بوود.
*رخەیل
لەی دواییە فرە چشت رویدا کە رخەیل وەردەم وڵاتەیل خەلیج خەنە هویر.
رووژ شەممە، ئیران گیرهاوردن کەشتییگ بارهەڵگر لە گەروو هورمز ڕاگەیان کە رێڕەویگ ئاوی تەنگە و فرەی هەناردەکردن وزە لە وڵاتەیل خەلیج وەپیەو رەد بوود، و هەڕەشەی بەسیان گشت ریەیل کەشتیوانی لەو وڵاتە کرد.
لە خود وەختیش گرووپ حوسییەیل یەمەن کە هاوپەیمانی ئیرانن، چەن جاربح پەلامار هامشوو کەشتیەیل دەن و لە چەن مانگ گوزەشتە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان وەرەو ئیسرائیل وەشاننە کە دویرە لە ئاسمان سعودیە.
سعودیە ساڵانیگ جەنگ حووسییەیل کرد تا لە مانگ کانوون دویەم گامیگ وەرەو ڕێککەفتن ئاشتی نا.
حوسییەیل لە ماوەی ساڵەیل گوزەشتە چەن گلەیگ پەلامار دامەزراوە گەورەیل وزە لە سعودیە دان وەرجە ئەوەگ لە ساڵ گوزەشتە دانوسەنین ئاشتی وەرەو نوا بوەن، بەڵام هیمان توەنن دووارە ئەو کارە بکەن.
لە ساڵ ٢٠١٩ حوسییەیل پەلامار ئەو دامەزراوە گەورەیل سعودیە دان کە فرەی بەرهەمهاوردن نەفت خاو شانشین سعودیە وەڕێوبەن و لە ساڵ ٢٠٢٢دا پەلامار سێ بارهەڵگر نەفت لە ئیمارات دان.
ئەو سەرچەوە وتیش: "نرخ نەفت بەرزەو بوود، یەیش کاریگەری لەبان جویلەی نەفت گەروو هورمز دیرێدر لەوەر کەمەوبوینی، نرخەگەی فرە بەرزەو بوود"، ئاشکراکردن دەرئەنجامە ئەگەرییەیل لە ئەگەری هەڵسیان جەنگیگ فراوانتر لە ناوچەگە دەسوەپی بکەێد.
محمد بن سەلمان، شازادەی جینشین سعودیە، حاکم راسی شانشین سعودیە، ساڵانیگە تەقەلا دەێد زوور لە دیدگای گەورەی خوەی ئەرا دروسکردن پڕۆژەیل گەپ لە سعودیە بکەێد دویر لە رەوش جیۆپۆلەتیکی.
عەزیز ئەلغەشیان تۆێژینەر سعودی وت: خواستە ئابوورییەیل سعودیە لە ناو تەقەلای تیەێد ئەرا رەسین وە پێشکەفتنیگ لە پەیوەندییەیلی وەرد ئیران، بەڵام وتیش؛ هیمان شانشین فرە نیگەرانە لە رەوش ئەمنی.
وتیش؛ "یە تەنیا پەیوەندیی وە پڕۆژەیل نییە لە ناوچە ئاوەدانەگەمان ئەو (سعودیە) نیەخوازێد لەناو ئەو ئاگرە ناوەین ئیسرائیل و ئیران و ئەمریکا بوود".
ئیمارات و بەحرەین لە ساڵ ٢٠٢٠ دوو ڕێککەفتن ئاشتی وەرد ئیسرائیل واژوو کردن لە چوارچیوەی ڕێککەفتننامەیگ کە وە "رێککەفتنەیل ئیبراهیم" ناسریاس، سعودیە هویر لەوە کەێد لە وەرانەور پەیماننامە ئەمنییەیل ئەمریکا بکەفێدە شوین پای ئەو ڕێککەفتنە .
ساڵ گوزەشتە سعودیە و ئیران کۆتایی وە ناکۆکییگ ویرانکەر و دەیان ساڵە هاوردن، کە گرژییەیل لە گشت ناوچەگە زیاتر بوی، دویای ئەوەگ واژوو کردن لەبان گلەوداین پەیوەندییە دیپلۆماسییەیل و دویرکەفتن لە زیانڕەسانن وە بەرژەوەندییەیل یەکتر.
بەڵام وێرانکارییەیل غەززە تەنگی لە گامە نووەیل وەرەو ئاشتی وەرد ئیسرائیل کرد، یەیش لە وەختیگ کە نیگەرانییەیل خەلیج لە پاڵپشتی ئیران لە هاوپەیمانە شیعەیلی لە ناوچەگە، کە بنکەیل ئەمریکا لە عراق و شوینەیلیگ ترەک کردە ئامانج.
ئەلغەشیان باس ئەوە کرد کە ریاز و ئەبوزەبی دڵنیا بووم لە سەرکەفتن سیاسەتەگەیان ئەگەر (رێککەفتن ئاشتەوایی) سەرکەفتگ بوود لە ریدان وە وڵاتەیل خەلیج ئەرا کپەوکردن سەختیەیل ناوچەگە.
دیاری کرد کە ئەگەر ئاساییکردن و نزیکەوبوین سعودیە و ئیران نەویاد، وەنە ئیسە سعودیە زیاتر نیگەران بویاد.