شەفەق نیوز/ دامەزراوە تایبەتمەندیل تەندروسی و ئەکادیمی لە عراق ناووەناو هوشداری لە یەک وەخت دەردەکردن لەبان ئەو کە ناوی وە "بومب کووک کریاگ" هاوردن کە ئەوەیش ئامێر مۆبایل و ئەلیکترۆنی لە دەس مناڵەیلە، وە تایبەت ئەوانەگ تەمەنیان لە خوار شەش ساڵە و تا ماوەی فرەیگ وەکاریان تیەرن وەبی ئەوەگ داڵگ و باوگیان چەویان وەپییان بوود.
ڕاپۆرتە پزیشکییەیل باس زیایبوین ئاشکرا تا دوو ئەوەنە کەن لە حاڵەتەکانی "خێلبوین چەو" مناڵەیل وە بەراورد وە ساڵەیل گوزەشتە ئەکادیمییەیل دووپات کەن کە تاقیکردنەوەیل زیرەکی مناڵەیل لەوەردەم ئی ئامێرەیلە "نائومیدکەرن"، لەوەختیگ هوشداری دەن لە "کارەسات" کۆمەڵایەتی کە بوودە مدوو هەڵوەشان خیزانەیل لە بانان.
هوشداری پزیشکی عراقی
وەڕێوەبەر خەسەخانەی فێرکاری چەو ئیبن ئەلهەیثم، وەلید حەمید جاسم، لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “ریژەی تویشهاتن وە سترابیزم و هەڵەی شکانن لە مناڵەیل خوار شەش ساڵان تا ٥٠% زیایکردگە، کە وەرانوەر ساڵەیل گوزەشتە دوو ئەوەنە زیای کردنە، لە ئەنجام تێبینییەیل پزیشکی تاکە بەش سترابیزم کە کەفێدە عراق، وە تایبەتی لە خەسەخانەی فێرکاری چەو ئیبن ئەلهەیسەم."
وەڕێوەبەر خەسەخانەگە وتیش: “ئەوەگ بوود زیاچگنە لە وەکارهاوردن مۆبایل و ئامێرە ئەلیکترۆنیەیل، وەگەرد ئەوە کە خیزانەیل ئەو مۆبایل و ئامێرەیلە دەنە دەس مناڵەیل کە تەمەنیان لە خوار شەش ساڵە”، وتیش: “لە ناو کاریگەرییە بەدەیل وەبان مناڵەیل کەمی جویلە هەس، چاخی، کەمەوبوین کارایی دەروینی، و زیایبوون ئۆتیزم لەوەر دویرکەفتن مناڵ گلە "جەهان راسی".
وتيش: "بەشیگ لە جویرەیل سترابیزم وەگەرد وەکارهاوردن مۆبایل لەوەر تونەوبویت ماسولکەیل چەو رویدانی زیای کەێد"، ئاشکرا کرد کە "جاروباریش سترابیز نادیار لە مناڵەیل بوودە رواڵەت لەوەر وەکارهاوردن وەردەوام ئی ئامێرەیلە". و کاریگەری بەد ترەک لە گەورەیل دیرێد جویر هشکەوبوین چەو و کرژەوبوین ماسولکەیل".
لە دیداریگ وەرین وەگەرد ئاژانس شەفەق نیوز، پزیشک چەو، د.محمد حەمزە، باس کاریگەریی ئامێرە ئەلیکترۆنییەیل وەبان چەو کرد کە “وەکارهاوردن تا ماوەی فرەیگ لە مەودای کەمتر لە ٣٥ سم بوودە مدوو هشکەوبوین چەو، هەستیاری درویژماوە، خێلبوین چەو، و هەوکردن فرە، ببجگە لە ئەگەر سترابیزم، لەوەر وەکارهاوردن وە خاڵیگ نزیک تا ماوەی فرەیگ.
حەمزە ئاشکرا کەێد کە “مناڵەیل خوار تەمەن دە ساڵان وەشیوەیگ فراوان وەکارهاوردن ئامێرە زیرەکەیل قەیەغەن، ک کەمکردنی تا یەک ساعەت لە رووژیگ بەشەو کریەێدە ناوەین شەوەکیان و ئیواران خاسترە شاشەی دویر (تیڤی) وەکار بارێد کە سێ مەتر لەییەو دویر بوود ئەرا چشتەیل پەروەردەیی و تەنانەت ئەرا بازیەیل ئەرا ئەوانەگ تەمەنیان لە بان دە ساڵە، نەبایەس زیاتر لە دوو ساعەت لە رووژیگ وەکاری بارن.
راپۆرتەیل هوشداری دەن
وەگورەی ئامارەیل وڵرین٦ یونیسێف، زیاتر لە ١٧٥ هەزار مناڵ ئەرا یەکەمجار لە گشت رووژیگ ئینتەرنێت وەکار تیەرن، واتە لە ناو چرکەیگ مناڵیگ نوو.
سندوق مناڵەیل نەتەوە یەکگرتگەیل هوشداریدا لەوە کە ئەوە کە وەگەرد دەرفەت و سوودەیل فرە کە وە دیجیتاڵی پیشکەش ئی مناڵەیلە کەێد ئینتەرنێتیش بڕیگ مەترسی و زیان لەلی بووکر لەوانە چگن وە باوەتیگ زیانبەخش، ئیستغلالکردن و بەد وەکارهاوردن سێکسی، پەلامار ئەلیکترۆنی و بەد وەکارهاوردن زانیاری کەسایەتی.
ماموستای زانکۆ ئاشکرا کرد کە “مەرجە کە بایەسە داڵگ و باوگەیل جیوەجی بکەن تا مناڵەیلیان وەردەوام وەر نەکفنە وەر ئینتەرنێت و وەشوینکەفتن تووڕە کۆمەڵایەتییەیل، لەوانە دانان خشتەی وەخت کارکردن و کوورکردن ئینتەرنێت و ری نەیەت گشت وەختەگە وە واز بمینێد چوینکە فرە مناڵ هەن کە چەوپووشی لە داڵگ و باوگەیل دەکەن و تا شەوەکی هانە بان ئینتەرنێت، یەیش بیجگە لە “گرنگی پەیوەندی وەردەوام ناوەین داڵگ و باوگ و مناڵ و گووشگردن لە هویرکردنیان وەخاتر چەسپانن بەها پەروەردەییە دروسەیل. ”
دەرکەفتیە کە “بازیە ئەلیکترۆنیەیل لە لاییگ ترەک بوونە مدوو ئالوودەبوین لە زاڕووەیل و زیان وە دیەب چوو مناڵ رەسنن ئەگەر خیزانەیل نەچنە دەسوەردان ئەرا وەدویاچگن مناڵەیلیان، چوینکە هاتێ دیەی چەو مناڵەگە لاواز بوود یا وە تەواوی نەمینێد ڕاپۆرت هەس کە زیانەیل ترەک وە جویلەی دەس و کلگەیل مناڵەیل لە ئەنجام ئالوودەبوینیان وەی بازیەیلە و ئی باوەتە فرە مەترسیدارە لەبان زاڕووەیل”.
"کارەساتە کۆمەڵایەتییەیل"
توێژەر ئەکادیمی دکتۆر ڕافی موئەیەد عەبدوڵڵا، لە دیداریگ وەرد ئاژانس شەفەق نیوز، هوشداری دەێد لە ”دەرئەنجامە کۆمەڵایەتییەیل کە وەسەر خیزانەگە تیەن لە ئەنجام بازیکردن مناڵەیل وە مۆبایل”.
دیاری کرد کە "بڕیگ لە داڵگەیل فرە خەنە پشتگووش کە مناڵەیلیان وەشوینکەفتن تووڕە کۆمەڵایەتییەیل و سەنتەرەیل جوانکاری و بازاڕکردن ئۆنلاین، ئەراوا مۆبایلیگ دەنە مناڵەگەیان و ئەرا ماوەی فرەیگ وەبی چەودیاریکردن هیلنەی، یەکەم چشت کە مناڵەیل تویشی تیەن لەو کەسەیلە کە تا ماوەی فرەیگ کەفنە وەردەم مۆبایل خوەی بیماری ئۆتیزمە”.
پزیشکە پسپۆڕەگە باس ئەزموون کەسی وەگەرد ژنیگ کەێد کە خاوەن سەنتەر چارەسەری ئۆتیزمە، کە دووپات کرد “ئیرنگە تویشهاتن وە ئۆتیزم لەلای مناڵەیل زیایکردگە وە بەراورد ەە ماوەی گوزەشتە لەوەر وەکارهاوردن مۆبایل و ئامێرە ئەلیکترۆنییەیل.”
عەبدوڵڵا دووپاتیش کەێد کە "ئەوەگ بایەسە گرنگی وەپی بیریەێد ئەوەسە کە زیانەگە وەتەنیا کاریگەری لەبان مناڵ نییە، بەڵکم بوودە مدوو ناهاوسەنگی لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەیل ناو خود خبزان و لە ناوەین ژن و شوی و جاروبار بوودە مدوو جیاوەبوین."
هەمیش ئویشێد "گرفت لە ناوەین هاوسەرەیل وەردەوام بوود لە وەرجە و دویای دەسنیشانکردن مناڵە بیمارەگە، ئیەکە بوختی خەێدە مل ئەوەکە و ژن و شوی ناویەن خوەیان شیویەن".
“خێلبوین مەغز و چەو”
لەلای خوەییش د.ئەحمەد ئەلزەهەبی، ئەندام سەنتەر توێژینەوەی دەروینی لە زانکۆی بەغدا، لە دیداریگ وەرد ئاژانس شەفەق نیوز ئاشکرا کەێد کە “زانکۆی بەغدا نزیکەی چوار ساڵ وەرجەیە، مەنهەجیگ ئەرا خوەنەوارەیل ناسان لە خوەنستن ماستەر و دکتۆرا، کە دەروینناسی ئینتەرنێتە، کە رەفتارکردن وەرد زیانە پزیشکییەیل ئینتەرنێت کەێد لەبان ئەو مناڵەیلە کە تویش بیماری سکۆلیۆس تیەن لە ئەنجام دانیشتن ماوەیگ فرە لەبان ئینتەرنێت، دەرنەکەفتن کەسایەتی مناڵەگە، و سەختی رەفتارکردن وەرد کۆمەڵگا.”
وتیش "خوازینیگ گرنگ هەس ئەرا پەروەردەکردن داڵگ و باوگ وەرجە پەروەردەکردن مناڵ، لە سەنتەر توێژینەوەی دەروینی، ئیمە تاقیکردنەوە لەبان ئاستیزیرەکی مناڵەیل ئەنجامدەدەیمن، وەتایبەتی لە قۆناغ سەرەتایی تا قۆناغ ناوەندی، و رەسیمنە ئەو ئەنجامە کە ئەوە کە ئاست زیرەکی فرە نائومیدکەرە لەوە ئالوودەبوین وە ئینتەرنێتەو”.
زەهەبی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش: لە زیانە پزیشکییەیل ئەرا مناڵەگە سووربوین چەو و چەفتەوبوین بڕبڕەی پشت، ئەوسە کە مناڵیگ تا ماوەی فرەیگ تەماشای تابلێت و ئامێر مۆبایل کەێد، و دیاری کرد کە “سترابیزم مەغزی هاوتەریبە وەگەرد سترابیزم چەو”.