و له‌ڕوى جوگرافیه‌وه كه‌فیگه خوه‌رئاواى كوردستان ڕووژهه‌ڵات له‌ناونى قه‌سر و كرماشان، ناوچه‌ى زه‌هاو شان وه‌شان مه‌رز عراقه له خوسره‌وى تا به‌مۆ و دێسووتگ ، ئمجا جویر ئه‌وه‌ك لاپه‌ڕه‌یل تاریخ باس كه‌ن هه‌میشه ئى مه‌ڵوه‌نه بویه‌سه مه‌یدان كیشمه‌كیش و جه‌نگ و ناكووكى ناونى حكوومه‌ته‌یل ئیرانى و عوسمانى، چوینكه ده‌سڵاتداره‌یل گشت وه‌ختى خه‌ریك په‌لامارداین یه‌كترى بوینه‌و دى ئه‌و مه‌رزه‌یلیشه زه‌ره‌د فره‌یگ وه‌خوه‌یانه‌وه دینه‌و هه‌ر جاریگ و سه‌ر وه‌یه‌كیگیان بویه‌و دویاى ئه‌وه‌یش له‌لایه‌ن ئاشوورى و عه‌ره‌ب و داگیركه‌ره‌یل تر داگیر كریاس.
ناوچه‌ى زه‌هاو له‌سه‌رده‌م كویه‌ن، ده‌سڵاتدارى جووراو جوور وه‌خوه‌یه‌وه دیه جویر لوولووه‌یل و گووتى و ماد و هه‌خامه‌نشى و ساسانى و ده‌سڵاتداره‌یل تر ك له‌ى مه‌ڵوه‌نه ژیانه‌و ده‌سڵات داشتنه.
له‌تاریخ وه‌ى جووره ناو زه‌هاو هاتگه‌و ئویشیگ : كه‌فیگه ناونى ڕیگه‌ى كرماشان و به‌غدا، له‌سه‌رده‌م كویه‌نیش ئى ناوچه یه‌كیگ بویه له ڕیه‌یل سه‌ره‌كى ناونى ڕووژهه‌ڵات و ڕووژئاوا.
دیاره زه‌هاو له‌سه‌رده‌م كویه‌ن گرینگى یا ئه‌همیه‌ت فره‌یگ داشتگه له‌ڕوى بازرگانییشه‌وه، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش دیاره چه‌ن جاریگ داگیر كریاگه‌و ساڵه‌یل فره‌یگ مه‌ڵوه‌ن ده‌سڵاتدارى و بازرگانى بیگانه‌یل بویه‌و (سكه – پویل)یش له‌تى دریاس له‌چاپ جویر ئه‌وه‌ك ڕه‌حیم محه‌مه‌دى له(زه‌هاو له‌تاریخ) باس ناوچه‌گه كردگه، ك له‌سه‌رده‌م ساسانیه‌یلیش ئى ناوچه شوون ئێڵاخنشین پاشایه‌یل ساسانى بویه.
وه‌ل ئه‌وه‌یشا بنه‌ماڵه‌ى (ئوناز)یش ئه‌را ماوه‌یگ فه‌رمانڕه‌وایى ناوچه‌ى زه‌هاو كردنه‌و له‌تى داشتنه‌و مه‌رزیان ده‌سڵاتیان له‌باكووره‌وه تا زنجان و له‌ڕووژهه‌ڵات تا هه‌مدان و نه‌هاوه‌ند و له‌باشووره‌وه به‌شیگ له لوڕستان و پشتكویه‌و له‌ڕووژئاوایشه‌وه تا شاره‌زوور له‌ژیر ده‌سڵاتیان بویه. زه‌هاو له‌ساڵ 1806 له‌لایه‌ن ده‌سڵاتداره‌یل قاجاره‌وه داگیر كریاگه‌و كه‌فته ژیر ده‌سڵات ئیرانه‌وه، له‌سه‌رده‌م تازه‌یش له‌سه‌ده‌ى گوزه‌یشت، وه‌تایبه‌ت له‌وه‌خت ده‌سڵات (محه‌مه‌د ڕه‌زاشا)ى په‌هله‌وى ئه‌را ماوه‌یگ ئى ناوچه‌ى كورده‌واریه له‌ژیر ده‌سڵات و كۆنترۆڵ (ڕه‌زاخان نێرژى) بویه‌و لایه‌نگیرى فره‌یگ داشتگه له‌لایه‌ن خه‌ڵك ناوچه‌گه‌و تویه‌نستگه ئه‌سپ خوه‌ى تاو به‌یگ و جڵه‌و ده‌سڵات بگریگه ده‌س، وه‌لى وه پیلان خیانه‌تكارانه‌یگ ئه‌وه بوى ڕه‌زاخان كوڕ سه‌فه‌رخان نێرژى ك نیشته‌جى ناوچه‌ى هه‌ڵووڵ ونێرژ بویه، له‌لایه‌ن شاى ئیرانه‌وه داوه‌ت كریه‌یگ ئه‌را ئه‌وه‌ك دیارى به‌یگه پى، له‌ناو بریه‌یگ و كوشیه‌یگ . هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش مه‌ردم ناوچه‌گه وه‌هه‌واڵ كوشتن ڕه‌زاخان نێرژى فره ناڕه‌حه‌ت بوون و شكه‌ست فره‌یگ وه‌خوه‌یانه‌وه دوینن و له‌هه‌مان وه‌خت زه‌وى و زاریان به‌شبه‌شه‌و كریه‌یگ.
به‌عزیگ له‌نویسه‌ره‌یل له‌یوا دیاره وه‌بى ئه‌وه‌ك بچنه بندروس سه‌رچه‌وه‌یگ یا كتاویگ تاریخیه‌وه ئه‌را وه‌ده‌سهاوردن به‌ڵگه‌ى راسى و دروسى و له‌بان باوه‌ته‌گه، نوڕید غه‌ڵه‌ت فره گه‌ورایگ كه‌ن له‌ناونى ناوه‌یل، جویر ئه‌وه‌ك شار (زه‌هاو) و (حه‌لوان) وه یه‌كیگ دانه‌ن و دویاى ئه‌وه‌یش وه زووان تاریخنویسه‌یله‌وه باس كه‌ن وه‌بى ئه‌وه‌ك نزیك بووگ له‌ڕاسى، ئه‌را نموونه: یاقووت حه‌مه‌وى له‌كتاو (معجم البلدان) وه‌ى جووره باس ئه‌كاو ئویشیگ (حه‌لوان، مه‌ڵوه‌نیگ ئاوه‌دانه‌و گه‌وراترین خاكه‌یل عراقه له‌دویاى واست و كووفه‌و به‌سره‌و به‌غداو سامه‌ڕا، وه‌ل ئه‌وه‌یشا چه‌ن كانیاویگ له كبریت دیریگ و كووتایى مه‌رز خاك سیه‌ى عراقه(حدود السواد)ه‌و دى له‌شوون ئه‌وه جه‌وه‌ڵ تیه‌یگ). یاقووت حه‌مه‌وى ئویشیگ : حه‌لوان كه‌فته‌سه هه‌رێم چوارم و ئه‌نجیریگ دیریگ (شاى ئه‌نجیر)ه‌و ئه‌ناریگیش دیریگ له‌دونیا له‌لى نیه. وه‌لى ئى تاریخنویسه حه‌لوان و زه‌هاو وه یه‌كیگ هساو نه‌كردگه جویر ئه‌وه‌ك به‌عزیگ له نویسه‌ره‌یل توان تاریخ بشیونن، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش(هنرى كرزیك) ك ئه‌فسه‌ریگ جایه‌ڵ ئنگلیزى بویه‌و له‌ساڵ 1835 له له‌شكر ئیران وه‌ك ئه‌فسه‌ریگ خزمه‌ت كردیاگ، له‌باوه‌ت ناو (زه‌هاو) نویساگه: وه غه‌ڵه‌ته‌و شار (زه‌هاو و حه‌لوان) وه یه‌كیگ دانه‌ن و حه‌لوان یه‌كیگه له‌و هه‌یشت شاره‌یل كویه‌ن جه‌هانه. وه‌لى زه‌هاو جویر ئه‌وه‌ك باس كردیم تاریخیگ جیا دیریگ و شوون كوومه‌ڵگاى كورده‌واریه‌و نه‌بایه‌د نویسه‌ره‌یلمان غافڵ بوون له‌ڕاسى و مقه‌یه‌تیكردن به‌ڵگه‌ى باوه‌ڕ وه‌پیكریاگ، له‌هه‌مان وه‌خت حه‌لوانیش خاك كورده‌و تاریخى دیاره، وه‌لى ئه‌گه‌ر بایگ و ده‌سكارى ئه‌و ناوه‌یله بكریه‌یگ و له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه چه‌واشه بكریه‌ن، ئه‌وه مه‌عناى ئه‌وه‌سه دژایه‌تى فه‌رهه‌نگ و كلتوور كوردى كه‌ن و له‌هه‌مان وه‌خت گرینگى یا ئه‌همیه‌تیش ده‌نه تاریخ بى بنه‌ماى بیگانه‌یل و زه‌ره‌د ڕه‌سننه تاریخه ڕه‌سه‌نه‌گه‌ى خوه‌مان. ئمجا له‌یوا بزانیم یه‌یش هه‌ق خوه‌مانه ك وه‌رگیرى یا دیفاع له ره‌سه‌نایه‌تى تاریخ ملله‌ت و ناوچه‌یلمان بكه‌یم و نه‌ف وه‌ربگریم جویر به‌ڵگه‌ى ته‌واو ئه‌را وه‌كارهاوردنیان له‌باوه‌ته‌یلمان. ئمجا ئى ده‌سكارى و گویڕانكاریه له‌بان ناوچه‌یل و شوونه‌یل تاریخى وه فره‌یى ئه‌نجام دریاگه‌و ئیسه‌یش زیاتر هه‌وڵ دریه‌یگ ئه‌را ئه‌و مه‌به‌سه.
زه‌هاو له‌ڕوى كه‌ش وهه‌واوه، له‌زمسان سه‌رد و وه‌فرانه‌و تاوسانیش فره گه‌رم نیه، تویه‌نیم بویشیم ناوچه‌یگ نیمچه ئێڵاخه، وه‌لى ئه‌گه‌ر بایگ و زه‌هاو له‌بان نه‌خشه‌ى كویه‌ن وه‌ربگریم، ئه‌وه له‌پاتاق وه‌و لاوه كه‌ش و هه‌واى گونجیاگیگ دیریگ.
ده‌یشت زه‌هاو پیكهاتگه له زه‌وى پڕ پیت و به‌ره‌كه‌ت، زیاتر زه‌ویه‌یل كشتوكاڵى ده‌یشت زه‌هاو ده‌یمیه‌و به‌شیگیشى ئاویه، وه‌ل ئه‌وه‌یشا ناوچه‌ى زه‌هاو پیكهاتگه له به‌رزایى و نزمى و جه‌وه‌ڵ و ته‌په‌و هه‌ڵه‌ته‌یل.
مه‌ردم ئى ناوچه پیكهاتنه له‌ئێڵ و تایفه‌ى جووراو جوور، ك زوورمیان خه‌ریك كار كشتوكاڵى و په‌سداریین، وه‌ك(زه‌نگنه‌و گۆران و كه‌ڵهوڕ و سنجاوى و قه‌ڵخانى و ئه‌لیاخه‌یى و نێرژى وحه‌یده‌رى و شوانكاره‌و.......هتد). ئمجا وه‌ختیگ له‌ساڵ 1914ى زایینى ك مه‌رز ناونى ئیران و ده‌وڵه‌ت عوسمانى دیارى كریاگه، مه‌رزدارى ئه‌و ناوچه هه‌ر له قه‌سره‌وه تا زه‌هاو كه‌فته‌سه بان هووز سنجاوى، چوینكه له‌و سه‌رده‌مه سنجاویه‌یل ده‌سڵات ناوچه‌گه وه‌ده‌س خوه‌یانه‌وه بویه.
له‌باوه‌ت شوونه‌واره‌یل تاریخیه‌وه، له‌ساڵ 1966 زایینى كوچگیگ له‌باكوور زه‌هاو دوینریاوه، ك وه‌خه‌ت بزمارى بابلى نویسیاویگ و له‌ڕى كاروه‌ده‌سه‌یل وه‌ڕیه‌وبه‌رایه‌تى تایبه‌ت وه‌شوونه‌واره‌وه بریاسه ته‌هران. بیجگه ئه‌وه‌یش له‌زه‌هاو له‌ناوچه‌ى (كه‌ل داوود) شوونه‌واره‌یل تر هه‌س ك تاریخیان چووگه‌وه ئه‌را سه‌رده‌م ئه‌شكانیه‌یل، وه‌ل ئه‌وه‌یشا (دوكان داوود و كوچگ عاشقه‌یل و پله‌یل هه‌یوان و قه‌ڵاى مه‌نیجه‌و قه‌ڵا شایین و بورج گاڕى و ئاگردان كۆیك وئاگردان زه‌هاو تاق گه‌را له‌مله‌ى پاتاق و قه‌ور سه‌ى هه‌مزه‌و مه‌زارگه‌ى میر ئه‌حمه‌د كوڕ ئسحاق)و شوونه‌واره‌یل تر تاریخى له‌ناوچه‌ى زه‌هاو تائیسه‌یش هه‌ر وجوود دیرن.