له‌زوان تاریخنویسه‌یل و گه‌شیاره‌یله‌وه ك له‌ڕاسى جى داخ و حه‌سره‌ته ك ئیسه به‌غدا له‌یوا بیناز و كاوله وه‌ده‌س دوشمنه‌یل ئاوه‌دانى و ئنسانیه‌ته‌وه.
بیگومان جه‌نگ ئه‌و كاره‌ساته‌سه ك شپرزى خه‌یگه وڵات و وه‌خته‌یل فره‌یگ دویریه‌و خه‌یگ له‌پیشكه‌فتن و ئاوه‌دانى ، عراقیش یه‌كیگه له‌و وڵاته‌یله ك وه‌رده‌وام جه‌نگ و كیشمه‌كیش له‌تى نه‌وڕیاگه‌و خاك عراق ئه‌و خاكه‌سه هه‌میشه بویه‌سه مه‌یدان جه‌نگ ناونى ئمپراتۆره‌یل و هیزه‌یل ده‌ره‌كى و مایه‌ى چه‌وبڕین وڵاته‌یل گه‌وراهیز بویه‌و هویچ وه‌ختیگ وه‌ته‌واوى سه‌قامگیر نه‌ویه‌و ملله‌ته‌گه‌ى وه‌ئازادى و دیموكراسى بژیه‌ن ، باوه‌ڕ مه‌ردمیش له‌یواسه ئى وڵاته خوین پیاوخاسه‌یل و ئیمامه‌یل له‌تى ڕشیاگه‌و مه‌حاڵه كیشمه‌كیش و جه‌نگ و مرافه‌تى یه‌قه‌ى وه‌ربه‌یگ و ژیان ئاسووده‌یى و سه‌رفرازى له‌تى بكریه‌یگه دى.
یاقووت حه‌مه‌وى له‌كتاو (معجم البدان) تاریف به‌غدا وه(داڵگ دونیا – ام الدنیا) كردگه‌و (ساحب كوڕ عباد)یش ئویشیگ (به‌غدا له‌وڵات جویر مامۆستایگه له‌ناونى به‌نه‌یل) و (جاحز)یش وتگه(پیشه‌سازى له به‌سره ، فه‌ساحه‌ت له كووفه ، خه‌یر له‌به‌غدا) . وه‌لى توایم بزانیم له‌وه‌رچه شار به‌غدا له‌یوا تاریف كریاگه له‌لایه‌ن ناوداره‌یل و تاریخنویسه‌یله‌وه‌و چ هووكاریگ له‌یوا كردگه ئى جووره گوزارشیگ له‌بان به‌غدا بخه‌نه لاپه‌ڕه‌یل تاریخه‌وه؟
هه‌ڵبه‌ته به‌غدا نه‌خش گرینگ یاموهمیگ داشتگه له‌گشت ڕوییگه‌وه‌و هه‌ر ئه‌وه‌یش له‌یوا كردگه قسه‌یل جوان و تاریف شایسته‌یگ له‌باوه‌تیه‌وه بنویسریه‌یگ ، چوینكه هه‌ر له ته‌ته‌ر یا مه‌غووله‌یل بگر تاڕه‌سیگه عوسمانیه‌یل و ئنگلیز و داگیركه‌ره‌یل تر هه‌وڵ ئه‌وه دانه بڕه‌سنه به‌غداو ده‌سڵاتیان له‌تى بمینیگ ك هه‌رچه‌نى له‌ساڵ 1258 زایینى شار به‌غدا له‌لایه‌ن هۆلاكۆوه ئاگر دریاگه له‌وه‌ختیگ سه‌ركه‌فتن له‌بان خه‌لیفه‌ى عه‌باسى و كوشتنه‌ى ك ئه‌و سه‌رده‌میشه وه‌سه‌رده‌م ته‌ڵایى له‌تاریخ عه‌ره‌ب و ئسلام ناسریا ، وه‌لى ئه‌وه بوى مه‌غوول ده‌سگرتنه بان گشت به‌غداو تا نیمه‌ى سه‌ده‌ى 16 حوكم ناوچه‌گه وه‌گشتى وه‌ده‌س خوه‌یانه‌وه بوى و له‌شوون ئه‌وه‌یش ده‌سڵات كه‌فته ده‌س عوسمانیه‌یل تا ڕووژگار سه‌روه‌خوه‌یى ملله‌ته‌یل عه‌ره‌ب ك وه‌پى وتیان تاریخ تازه.
مه‌قدسى له‌كتاو (احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم) وتگه : به‌غدا زیاتره له‌وه‌ك تاریف بكریه‌یگ ، چوینكه به‌غدا دجله‌و فورات كه‌شتى یا سه‌فینه‌یل له‌مسر و شامه‌وه ڕه‌سنه‌پى و خاڵ ستراتیجى خاسیگه ئه‌را كاروبار بازرگانى . وه‌لى وه‌داخه‌وه هویچ ده‌سڵاتیگ له‌ى عراقه تواناى ئه‌وه نه‌یاشتگه مقه‌یه‌تى خاسیگ له‌به‌غدا بكه‌ن جویر پایته‌خت وڵاتیگ ناودار و خاوه‌ن خه‌یر و به‌ره‌كه‌ت ، ئیسه‌یش ئه‌وه‌سه به‌غدا كاوله‌و مه‌ترسیدارترین شوونه له‌جه‌هان وه‌بوونه‌ى جیاوازى و ناكووكى ناونى مه‌ردمه‌گه‌ى.