وه‌بوونه‌ی ساڵياد سه‌رده‌م شووڕش ئه‌مريكا . ئه‌و كار هونه‌ريه له‌لايه‌ن په‌يكه‌رتاش فره‌نسی ( فردريك بارتۆلدی ١٨٣٤ – ١٩٠٤) نه‌خشه‌سازی و ديزاين ئه‌رای كرياگه ، وه‌لی بنايه‌گه‌ی ئه‌ندازيار فره‌نسی ( ئه‌لكسه‌نده‌ر گوستاڤ ئيڤڵ ١٨٣٢ – ١٩٢٣ ) دروسی كردگه . ناو ره‌سمی په‌يكه‌ره‌گه وه‌ی ناونيشانه‌سه ك ئويشيگ ( ئازادی ، رووشنايی ده‌يگه جه‌هان) .
په‌يكه‌ر ئازادی كه‌فيگه دويرگه‌ی ئازادی ك (٦٠٠) مه‌تر له‌شار (جه‌رسی) ولايه‌ت (نيو جه‌رسی)ه‌وه دويره‌و (٢.٦) كيلۆمه‌تر له‌باشوور رووژئاوای (مه‌نهاتن) شار نێۆيۆركه‌وه دويره . په‌يكه‌ره‌گه شيوه‌ی ژنيگ گريگه خوه‌ی ك وسياسه پاوه له‌بان بنته‌مه‌ڵيگ كۆنكرێتی ك ئه‌رای دروس كرياگه‌و ئاگريگ ها ده‌س راسيه‌وه ك ئشاره‌ته ئه‌را ئازادی و له‌ده‌س چه‌پيشی كتاويگه ك وه‌پيت يا حه‌رف رۆمانی له‌بانی نويسياگه ( ٤ ته‌ممووز ) ك رووژ سه‌روه‌خوه‌يی ئه‌مريكاس .
ژنه‌گه تاجيگ له‌بان سه‌ری دانرياگه ك هه‌فت شه‌وق له‌لی ده‌رچووگ وه‌ك شه‌وق خوه‌ر و نيشانه‌ی چوار كشوه‌ره‌گه‌ی جه‌هانه . دريژی په‌يكه‌ره‌گه له پای ژنه‌گه‌وه تا بان سه‌ر ئاگره‌گه‌ی ده‌سی ره‌سيگه (٤٦) مه‌تر ، وه‌لی گشت دريژيه‌گه‌ی وه‌ل له بنه‌ڕه‌ته‌وه (٩٣) مه‌تره‌و پانيه‌گه‌يشی (٤٧) مه‌تره‌و كيش يا وه‌زنيشی ره‌سيگه (١٢٥) ته‌ن ، له‌سه‌ده‌ی ١٩ كوومار سێيم فره‌نسی ( ١٨٧٠ – ١٩٤٠ ) هوير له‌وه كرد ك دياری پيشكه‌ش بكه‌يگه وڵاته‌يل دووس خوه‌ی و ئه‌وه بوی ئه‌و په‌يكه‌ره جوير دياری پيشكه‌ش كرده ئه‌مريكا ، ئه‌را ئه‌و مه‌به‌سيشه له هه‌ردوگ وڵات ئه‌مريكاو فره‌نسا ده‌سكرده گرده‌وكردن پويل . له فره‌نسا باج و له ئه‌مريكايش كاره‌يل هونه‌ری و نمايشكردن دراما هووكار سه‌ره‌كی گرده‌وكردن پويل بوين ئه‌را دروسكردن ئه‌و په‌يكه‌ره .
له‌سه‌ره‌تا بڕيار له‌يوا بوی ك ئه‌ندازيار يا موهه‌ندس فره‌نسی ( يۆجينی لۆدۆك ) ده‌س به‌يگه دروسكردن ئه‌و كار هونه‌ريه ، وه‌لی ئه‌وه بوی كووچ ئاخرين كرد و له دونيا ده‌رچی وه‌رج له‌وه‌ك ده‌س وه‌پی بكريه‌يگ ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش كاره‌گه دريا ده‌س ( گۆستاڤ ئيڤڵ ) و له‌ته‌ممووز ١٨٨٤ كاره‌گه ته‌واو بوی و له ١٧ی حوزه‌يران ساڵ ١٨٨٥ وه كه‌شتی يا سه‌فينه‌يگ فره‌نسی ك ناوی ( ئيزری) بوی جيواز كريا ئه‌را به‌نده‌ر نيۆيۆرك . له ٢٧ ته‌شرين يه‌كم ساڵ ١٨٨٦ سه‌رۆك ئه‌مريكا ( گرۆڤر كلێڤلاند ١٨٣٧ – ١٩٠٨ ) هه‌ڵسيا وه وازكردن په‌رده له‌بان ئه‌و په‌يكه‌ره . له‌ساڵ ١٩١٦ له‌چوارچيوه‌ی جه‌نگ جه‌هانی يه‌كم له ئه‌نجام ته‌قينه‌وه‌يگ له‌شار جه‌رسی زه‌ره‌د ره‌سانه په‌يكه‌ره‌گه‌و له ١٥ی ته‌شرين يه‌كم ساڵ ١٩٢٤ په‌يكه‌ر و دويرگه‌ی ئازادی وه‌ك شوونه‌واريگ نه‌ته‌وه‌يی له ئه‌مريكا ئاشكرا كريان . له‌ساڵ ١٩٨٤ له‌لايه‌ن ريكخرياگ يونسكۆ خريا ناو ليست شوونه‌واره‌يل جه‌هانی . وه‌ل ئه‌وه‌يشا په‌يكه‌ر ئازادی يه‌كيگه له شوونه‌يل وه‌ناوبانگ و ديار جه‌هان و ئه‌مريكا ك رووژانه هه‌زاره‌ها گه‌شتكه‌ر ناوخوه‌يی و ده‌ره‌كی روی له‌لی كه‌ن ئه‌را وه‌سه‌ربردن وه‌خت خوه‌ش .