له‌و چایخانه‌یله تیه‌یگه هویریان ك چوین كاریگه‌رى داشتنه له كوومه‌ڵگاى عراقى ك هه‌رچه‌نى فره‌یگ له‌لیان نه‌نیشتنه له‌و شوونه‌یله ئه‌را وه‌خت وه‌سه‌ربردن ، وه‌لى ئه‌و شوونه‌یله به‌شیگ بوینه له‌ژیانیان.
یه‌كه‌مین چایخانه‌یگ ك له‌به‌غدا واز كریا جویر ئه‌وه‌ك شاعر گه‌ورا (مه‌عرووف رسافى) له یادگاریه‌یلى باسى كردگه‌و به‌عزیگیش له‌لى په‌خشكریاگه جویر چایخانه‌ى (خان جغان) ك له‌ساڵ (1590) واز كریا له‌سه‌رده‌م والى عوسمانى (جغاله زاده سنان پاشا)ى وه‌ڕه‌گه‌ز ئیتاڵى ك سوڵتان (موراد سێیم) دامه‌زرانه‌ى و حوكم به‌غدا كرد له‌ساڵ 1586 تا 1590 زایینى . ئمجا وه‌رجه ئه‌وه‌ك ناو ئه‌و چایخانه‌یل وه‌ناوبانگه باریمنه یاد ، بایه‌سه باس ئه‌و نه‌خش یا ده‌ور شوونه‌یل تاریخیه بكه‌یم ك چایخانه‌یل به‌غدا داشتنه‌سه‌ى له‌ژیان كوومه‌ڵایه‌تى و سیاسى له‌عراق ك وه‌جووریگ ده‌سڵاته‌یل عوسمانى له‌عراق خسته‌یانه ژیر چه‌ودیرى ئه‌منى و په‌یوه‌س بوینه رویداگه‌یل عراقه‌وه وه‌شیوه‌یگ گشتى:
1- ئى چایخانه‌یله هه‌میشه شوون دیدار ڕووژانه‌ى گه‌ورا زانایه‌یل و خاوه‌ن كاره‌یل وه‌ناوبانگ و خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیه‌یل و شوون هه‌نه‌رمه‌ندو ئه‌دیب و شاعر و فكرمه‌نه‌یل بویه جویر یانه(نادی)عراقیه‌یل ئه‌را ئه‌وانه‌ك ماڵیان له‌لیانه‌و نزیك بویه ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش فره‌یگ له‌و چایخانه‌یله جویر یانه‌یگ رووشنهویرى بوینه‌و نه‌خش بنه‌ڕه‌تییگ داشتنه له‌داناین (ابداع) له‌عراق.
2- به‌عزیگ له‌و چایخانه‌یل سفه‌تیگ داشتنه ئه‌را یه‌كه‌وگرتن خاوه‌ن پیشه‌یل جویر چایخانه‌ى بازرگانه‌یل ك له‌ورا مه‌شق سه‌ند ن وفرووشتن و رییكه‌فتن بازرگانى ئه‌نجام دانه.
3- چایخانه شوون پیشوازیكردن به‌عزیگ له میوانه‌یل بویه له‌جیاى ماڵ ئه‌را ئه‌وانه‌ك هووكار جووراو جوور داشتنه‌و نه‌تویه‌نستنه له‌ماڵ پیشوازى له‌لیان بكه‌ن.
4- شوون بیگانه‌یل بویه ، چوینكه له‌نزیك گشت گراجیگ به‌غدا ك شوون جیوازكردن ره‌وه‌نى یا مسافره‌یل بویه ئه‌را پاریزگایه‌یل تر چایخانه‌یگ بویه‌و شوون دیدار مه‌ردمان ئه‌و پاریزگا بویه ك سه‌یاره‌یل پاریزگاگه له‌تى وسیان جویر چایخانه‌ى ناسریه‌و به‌سره‌و عوماره.
5- چایخانه شوون وه‌سه‌ربردن وه‌خته‌یل خوه‌ش بویه‌و به‌عزیگیش له‌لیان شوون قوماركردن بویه ، وه‌لى له‌مانگ ره‌مه‌زان له‌گشت ساڵیگ بویه‌سه شوون وازیه‌یل تایبه‌ت وه‌مانگ ره‌مه‌زان جویر (زه‌ڕه‌مشته‌كى) ك وه‌ناوبانگه له‌عراق ك تا ده‌مه‌وسوو هه‌ر وه‌رده‌وام وازى بویه له‌تى و هه‌ر تیم یا فه‌ریقیگ خه‌سار بكرداگ بایه‌سه (باقلاوه) به‌ش بكرداگ له‌بان گشت ئه‌و مه‌ردمه له‌لایان بوینه‌و ئه‌و فه‌ریقیشه سه‌ر بكه‌فتاگ ئه‌را ئى شه‌وه‌گه‌ى تر وه‌ل فه‌ریقیگ ترا وازى كردیان.
6- فره‌جار به‌عزیگ له‌چایخانه‌یل بویه‌سه شوون دیدار هیزه‌یل سیاسى و نیشتمانى و فكره‌ى سیاسى له‌تیان هه‌ڵكه‌فتگه ك به‌شدارى كردگه له‌تاریخ سیاسى عراق وه دریژایى زیاتر له‌سه‌ده‌یگ . ئمجا وه‌ناوبانگترین و گرینگترین ئه‌و چایخانه‌یلیشه ئه‌یانه بوینه:
(چایخانه‌ى فازڵ له ساڵحیه ، چایخانه‌ى عه‌لى ئه‌لنه‌هر له فه‌زڵ ، چایخانه‌ى ئه‌لجه‌مالى له باب ئه‌لشێخ ، چایخانه‌ى یاسین له‌جاده‌ى ئه‌بى نوئاس ، مواسله له‌جاده‌ى ره‌شید ، سه‌ید به‌كر له‌نزیك وزاره‌ت وه‌رگرى ، قرائه‌خانه له بابولموعه‌زه‌م ، وه‌هه‌ب له‌مه‌یدان ، عه‌بد له‌باب ئه‌لشه‌رقى ، تبانه له فه‌زڵ ، سه‌وامره له كه‌رخ ، نه‌قیب له ناوچه‌ى قه‌نبه‌ر عه‌لى ، حه‌تروش له مشاهده ، عارف ئاغا له حه‌یده‌رخانه ، به‌لابول له بارودیه ، مه‌لا حمادى له مره‌به‌عه ، چایخانه‌ى به‌هروزاوى ، شابه‌نده‌ر له‌جاده‌ى موته‌نه‌بى ، ئه‌بو قاسم له كه‌رخ ، حزێرى ئه‌بو عه‌زیز له كه‌رخ ، ئبراهیم عه‌ره‌ب و فه‌تاح و گوبانچى و سویسریه‌و ئوم كه‌لسووم و به‌رازیلیه‌و خه‌لیل قه‌یسى له جاده‌ى ره‌شید و چایخانه‌ى زه‌هاوى و چایخانه‌ى نوعمان له ئه‌عزه‌میه ....هتد).
ئى شماره‌ى چایخانه‌یله‌و زیاتریش له‌به‌غدا له‌ماوه‌ى زیاتر له‌سه‌ده‌یگ خه‌ریته‌ى ته‌واویگ له‌به‌غداى كویه‌ن دروس كردن ، وه‌لى دویاخر فره‌یگ له‌ى چایخانه‌یله له‌شوون گه‌وراوه‌بوین به‌غدا نه‌مه‌ندن و شوونه‌واره‌یلیان گوم بوى ، وه‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ك شوون نیشته‌جى شاعر و ئه‌دیب و ره‌ساننكار و بازرگانه‌یل بوین ك یادگاریه‌یل كویه‌ن وه‌ل خوه‌یانا بردن جویر رویداگ و ژیان گشتى پڕ له‌خوه‌شى ، له‌وانه‌یش :
* چایخانه‌ى ئبن سه‌فو : ك كویه‌نترین چایخانه‌یل به‌غدا بوى و له‌هه‌مان وه‌خت وه‌پى وتیان (چایخانه‌ى شه‌ت) و (چایخانه‌ى بازرگانه‌یل) ك خاوه‌نگه‌ى حه‌سه‌ن سه‌فو بوى ك یه‌كیگ بوى له‌ناودارترین مه‌قامچڕه‌یل عراقى ، ئمجا ئى چایخانه له‌ساڵ 1909 كریا شوون به‌زمگاى شه‌وانه(ملهى).
* چایخانه‌ى عارف ئاغا : ئى چایخانه له‌ناوچه‌ى حه‌یده‌رخانه بوى له‌شان مزگفت حه‌یده‌رخانه ، ئه‌وسا گه‌ورا بازرگانه‌یل و سیاسه‌تمه‌دار و ده‌مچه‌رمگ و نوێنه‌ره‌یل مه‌ردم له‌ى چایخانه نیشتیان ، بیجگه ئه‌وه‌یش مه‌عروف رسافى شاعر وه‌ل لایه‌نگره‌یل و هاوڕیه‌یلیا له‌تى نیشتیان ، ئمجا یه‌یش وه‌ل وه‌ختا بویه شوون دوكان گشتى و نه‌مه‌ند.
* چایخانه‌ى سه‌ید به‌كر : یه‌یش له‌شان وزاره‌ت وه‌رگرى (دفاع) بوى له‌ناونى ناوچه‌ى مه‌یدان و باب ئه‌لموعه‌زه‌م ، ئمجا ئى چایخانه وه‌چایخانه‌ى (جه‌نگه كه‌ڵه‌شیر) وه‌ناوبانگ بوى.
* چایخانه‌ى عه‌زاوى : له وه‌ناوبانگترین چایخانه‌یل به‌غدا بوى و هه‌میشه نمایش شانوگه‌رى (مسرحیات) كردیاگ و له‌هه‌ماتن وه‌خت وه‌ناوبانگترین ئه‌كته‌ره‌یل عراق و ده‌وڵه‌ته‌یل تر له‌تى نمایش كردنه جویر (جه‌عفه‌ر ئاغا له‌قله‌ق زاده)ى قه‌ته‌رى و هونه‌رمه‌ند (عه‌فیفه ئه‌سكه‌نده‌ر) .ئى چایخانه له‌نزیك مزگفت ئه‌حمه‌دى بوى و گه‌ورا گورانیچڕه‌یل له‌تى گورانى وتنه وه‌ك( نه‌جم شێخلى ، ئه‌حمه‌د زه‌یدان)و له‌گورانیه‌یلیان ناو ئى چایخانه بردنه.
* چایخانه‌ى شابه‌نده‌ر : كه‌فیگه جاده‌ى موته‌نه‌بى ، نویسینگه یا هه‌ردوگ مه‌كته‌ب ڕووژنامه‌ى (كه‌رخ و جنزبوز) له‌قات بانین ئى چایخانه بوى و بیجگه ئه‌وه‌یش مه‌قامچڕ وه‌ناوبانگ (ره‌شید قونده‌رچى) وه‌رده‌وام خه‌ریك مقام وتن بویه له‌تى .
وه‌ى جووره مه‌ردم شار به‌غدا خوه‌شترین وه‌خته‌یلیان له‌ى چایخانه‌یل وه‌ناوبانگه بردیانه سه‌ر و زوورمیان خاوه‌ن یادگاریه‌یل خوه‌شن له‌ى شوونه‌یله ك ناویان بردیم.