جياوه‌كردنيان بويه له‌وانه‌ك توانای خوه‌ندن و نويسانن نه‌ياشتنه ، ئمجا فره‌يگ له كوومه‌ڵگاناسه‌يل هان له‌و باوه‌ڕه ك به‌رزی ئاست نسبه‌ی تاك خوه‌نه‌وار له‌ناو كوومه‌ڵگا ، گه‌شت كوومه‌ڵگا وه‌ره‌و ئاسو مۆدێرنزم ئاسانتر ئه‌كا . له‌كوومه‌ڵگای مۆدێرن خوه‌نه‌واری هويچ وه‌ختيگ نه‌ويه‌سه ئمتياز ، وه‌سه‌به‌ب و ئه‌نجام فه‌يله‌سووف فره‌نسی (پيته‌ر ئه‌يله‌رد له‌ساڵ ١٠٧٩ – ١١٤٢) له‌يه‌كيگ له‌گفتوگووه‌يل فه‌لسه‌فی ئويشيگ : گومان له‌يوا له‌ليمان كه‌يگ پرسيار بكه‌يم و له‌ڕيگه‌ی پرسياركردنه‌وه ره‌سيمنه راسيه‌يل . له‌ڕاسی وه‌هگووره‌ی به‌حسه‌يل كويه‌ن ئه‌و ده‌ركه‌فيگ ك پرووسه‌ی وه‌مۆدێرنكردن كلتوور جياوازه له‌سه‌رده‌م مۆدێرن ، چوينكه كريه‌يگ بويشيم قه‌يريگ له وڵاته‌يل و كوومه‌ڵگايه‌یل له‌سه‌رده‌ميگ مۆدێرن بژيه‌ن و به‌شه‌يل تر دونيايش بيبه‌ش بوون له‌و ديارده . مسته‌ڵح (مۆدێرن) فره چشت گريگه خوه‌ی و له‌هه‌مان وه‌خت وه‌تاريف جياجياوه هاته‌سه ناو مه‌يدان سياسی و كوومه‌ڵايه‌تی و دينی و له‌وانه‌يش : دام وده‌زگای تايبه‌ت و دياريكرياگ ئه‌را ديموكراسی نوێنه‌رايه‌تی و په‌روه‌پيداين ده‌ور زانست و ته‌كنۆلۆجياو گه‌شه‌وه‌پيكردن جموجويله‌يل كوومه‌ڵايه‌تی و شارستانيه‌تكردن و وه‌رفراوانبوين چاپه‌مه‌نی و ئه‌ده‌ب و ميديايه‌يل و چشته‌يل تر له‌گشت دونيا له‌وه‌خت جياجيا سفه‌ت هاوبه‌ش خوه‌ی ديريگ ، هه‌رچه‌نی ئه‌و لايه‌نه‌يله ك وه‌ی پرووسه‌يا گوزه‌ر كه‌ن ، تاريخ جياواز و هويروباوه‌ڕ دينی جياوازيش داشتوون . ئه‌را نموونه‌يش توركيا و وڵاته‌يل ئۆرپی يا يابان و وڵاته‌يل رووژئاوايی و فره‌يگ له تاريخنويسه‌يل رووژئاوايی ساڵ (١٧٨٩) وه‌ساڵ ده‌سوه‌پيكردن و په‌يابوين دونيای مۆدێرن دنه قه‌ڵه‌م ، يه‌يش له‌وه‌ر دو رويداگ گرنگ ياموهم ، شووڕش فره‌نساو شووڕش پيشه‌سازی له بريتانيا . ئه‌و رويداگه‌يل گرنگ ياموهمه ك بوينه سه‌به‌ب گه‌شه‌كردن دونيای مۆدێرن وه‌و شيوه ك وجوود ديريگ ، پيكهاتوين له‌داناين چاپ و له‌دايگبوين پيشه‌سازی چاپكردن ، ئمجا جه‌نگ ناوخوه‌يی ئنگليزو شووڕش ئه‌مريكی و شووڕش رووسی و جه‌نگه‌يل يه‌كم و دويم جه‌هانی ، گشت ئه‌يانه بوينه سه‌به‌ب داناين يا ئبداع له‌مه‌يدان دروسكردن چه‌ك و پيشه‌سازی ئه‌را هه‌وه‌جه‌ی سه‌ربازی . وه‌ل ئه‌وه‌يشا له‌ڕيگه‌ی جه‌نگ ئمپرياليه‌وه جووره‌ها ئبداع مۆدێرن و فه‌لسه‌فه‌و كلتوور و دام وده‌زگای مۆدێرن جيواز كريا ، شووڕش فره‌نساو شووڕش ئه‌مريكا بوينه سه‌به‌ب له‌دايگبوين يه‌كم كوومار له‌بان بونياديگ نه‌زه‌ری سياسی مۆدێرن . ئمجا يه‌كيگ له موهمترين بنه‌مايه‌يل وه‌مۆدێرنكردن ، هانداين و پيشكه‌فتن زانسته‌يل نه‌فدار و هونه‌ره‌يل جووراوجووره ، ئه‌يانه‌يش له ئۆرپا فره وه‌جوانی ريگه دانه به‌رپابوين هويروباوه‌ڕ راديكاڵ له‌ناو كوومه‌ڵگايه‌يل .