هه‌ر له‌ی باوه‌ته‌وه (ته‌ها باقر) له كتاوه‌گه‌ی وه‌ناو (مرشد الی مواقع الاثاروالحضاره) ئشاره‌ت ئه‌ڕای كردگه‌و له‌ماوه‌ی كيشمه‌كيش سياسی و مه‌زهه‌بی (سه‌فه‌وی وعوسمانيه‌يل)يش (١٥١٢ – ١٩١٨) هه‌ميشه ناوچه‌گه بويه‌سه شوون وه‌يه‌كڕه‌سين لايه‌نه‌يل ناكووك و چه‌ن جاريگ ويران كرياگه .
له‌شوون به‌رپابوين جه‌نگ يه‌كم جه‌هانييش (روسياوئنگليز) هه‌ميشه تواسنه په‌لامار ناوچه‌گه بيه‌ن و بخه‌نه‌ی ژير كۆنترۆڵ خوه‌يانه‌وه ، دويای ئه‌وه‌ك له‌ساڵ (١٩١٩) مه‌ردم پشده‌ر تويه‌نستن په‌لامار هيزه‌يل ئنگليز بيه‌ن له ده‌ربه‌ند رانيه‌و هيزه‌يل ئنگليزيش جوير هه‌قه‌وكردنيگ له‌ڕيگه‌ی ته‌ياره‌يل جه‌نگيه‌وه كه‌فتنه قه‌سفكردن قه‌ڵادزێ و ناوچه‌يل ده‌وروه‌ری .
دويای دامه‌زرانن حكوومه‌ت عراق له ساڵ (١٩٢٠) تا ساڵ (١٩٣٨) ناوچه‌گه له‌ژير كۆنترۆڵ ميراوده‌ليه‌يل مه‌نده‌سه‌وه‌و له‌سه‌رده‌م وزاره‌ته‌گه‌ی (جه‌ميل مه‌دفه‌عی) له‌ڕيگه‌ی ريككه‌فتنيگه‌وه سوپاو ئداره‌ی حكوومی هاته‌سه هاته‌سه ناوچه‌گه . ئمجا له‌شوون هاتنه‌بان ده‌سڵات به‌عس له ساڵ (١٩٦٣) ك ئه‌را ماوه‌ی (٩) مانگ ده‌سڵات وه‌رگرت له‌ڕيگه‌ی هيز (حه‌ره‌س قه‌ومی)ه‌وه په‌لامار ناوچه‌گه دان و شماره‌ی فره‌يگ له مه‌ردم بيتاوان شه‌هيد و زه‌خمدار كردن . له‌وه‌خت به‌رپابوين شووڕش ئه‌يلوول مه‌ردم ناوچه‌گه به‌شداری خاسيگ كردن و شه‌هيده‌يل فره‌يگ دان ، دوياخر له ساڵ (١٩٧٤) له‌شوون ده‌سوه‌پيكردنه‌وه‌ی جه‌نگ ناونی (به‌عس و شووڕش) وه سه‌به‌ب ئازادبوين ناوچه‌گه وه‌گشتی و قه‌ڵادزێ وه‌تايبه‌ت بڕياردريا زانكۆ يا جامعه‌ی سلێمانی جيواز ئه‌ورا بكه‌ن ، وه‌لی له رووژ ٢٤ / ٤ / ١٩٧٤ وه پيسترين شيوه قه‌ڵادزێ قه‌سف كرياو سه‌ده‌ها هاووڵاتی شه‌هيد و زه‌خمدار بوين . له سه‌رده‌م به‌عس پشده‌ر جوير هه‌ر شاريگ تر له‌ی كوردستانه مه‌ردمه‌گه‌ی جيواز كريا ئه‌را ئۆردگايه‌يل و ناوچه‌يگه‌يش كه‌فته ژير ويرانكاری و كاولكردن . تا ئه‌وه بوی له رووژ ٥ / ٣ / ١٩٩١ له ريگه‌ی راپه‌ڕينيگ سه‌رتاسه‌ريه‌وه ئه‌را يه‌كجاری شاره‌گه له به‌عس پاكه‌و بوی و له‌شوون ئه‌وه‌يش گشت ناوچه‌يل كوردستانيش گرته‌وه ، ئی رويداگيشه بويه ده‌سكه‌فتيگ نه‌ته‌وه‌يی ئه‌را ملله‌ت كورد له كوردستان عراق ك حكوومه‌ت هه‌ريم كوردستان له‌لی كه‌فته‌وه.