هه‌مه‌دان، كه‌ركووك، خانه‌قين و به‌شه‌يل تره‌ك له وڵات عيراق نيشته‌جێين. گرووپه‌يلگيش له ليان چێينه وه ناوچه‌يل جووورايجوور له ئيران له وانه: شاره‌يل كه‌جور، كه‌لارده‌شت، ته‌يت ده‌ڕه، مه‌كارود له باكوور ئيران و گرووپه‌يل تره‌كيش له ليان چێينه ئه‌را پارێزگايل فارس، قه‌زوێن، باكوور خوراسان و وه‌رامين له پارێزگای ته‌هران ك كووچ وه‌ريان كردنه ئه‌را ئه‌وره‌يله. نيشه‌جێيه‌يل له دووڵ سه‌يمه‌ره، به‌ش بنه‌وايی ئه‌ی سه‌رزه‌مينه له له‌كه‌يل پێكهاتيه. ئه‌ی دووڵه له خوه‌رئاوای ئيران و له ناوه‌ين زنجير چيايل زاگرووس جێ گرتيه. مه‌ڵوه‌ند سه‌يمه‌ره له پارێزگای هه‌مه‌دان تا وه ئيلام گريده ناو خوه‌ی. له باكووره‌و ڕه‌سيگه هه‌مه‌دان و تا نزيكه‌ی يه‌ك له شه‌ش ئه‌ی پارێزگا گرتيه‌سه‌و وه‌ر. له لای باشووريشه‌و تا ده‌يشته‌ی دزپيل(دزفول) كه‌وركۆ(كه‌بير كۆ) له پارێزگای ئيلام په‌ينه‌و بويه و له‌ور به‌سيه‌يد. و فره‌تره‌ك چل له سه‌د خاك ئيلام گريده‌و وه‌ر. له باڵ خوه‌رئاوايه ڕه‌سيگه وه پارێزگای كرماشان و له باڵ خوه‌رهه‌ڵاتيشه‌و وه پاڕيزگای لوڕستان(وه‌ركۆ) ڕه‌سيد، ك زياتره‌ك ٦٥له سه‌د مه‌ردم ئه‌ی پارێزگا پێكاهاتنه له له‌ك. سه‌يمه‌ره يه‌كێگ له دووڵه‌يل كوێنه‌وار خوه‌رئاوای ئيرانه، له دوينيايل ئاسوارناسی وه تايبه‌تی مسواره‌يل لوڕستان و هه‌ر وه‌ی جوريشه سيمبوۆڵی تاريخی فره‌يگ له‌يره په‌يا بويه، يه ئه‌رامان ڕه‌سنێگ ك ماوا‌ی ژيان ئايه‌م و شارستانييه‌ت كوێنواری له‌ی مه‌ڵوه‌نده‌سه. راڤليسنۆن ئويشێ:{(Sambana) بويه ك ئه‌وه‌يشه تاريفێگه له سه‌بادان(Sabadan) وه‌ی مانا ك هه ئه‌و شاره‌گ ديدڕه‌و له لێ ناو هاورديه و ئسكه‌نده‌ريش وه‌ختێ تواس بچوود ئه‌را دين ئه‌زكه‌لنی له شووش ئه‌را((Celon يا كيلۆن له‌وڕه‌و چێيه. له وه‌ر چه‌و تيه‌يد قه‌ڵايگ سفت له كوێه‌يل خوه‌رهه‌ڵات تيسفون بويه و خسره‌وپه‌روێز وه‌خت له خه‌ته‌ر ديه‌ن تيسفون له لای هه‌راكليتوسه‌و، ژنه‌يل و مناڵه‌يل خوه‌ی برديه ئه‌را سه‌يمره و له‌وره مه‌ننه. ئه‌ی قه‌ومه يه‌كێ له سێ به‌ش ڕيشه‌يی قه‌ومه‌يل ئارييه وه ناو ماده ك يه‌كمين حكوومه‌ت مه‌ركه‌زی له خوه‌رئاوای ئيران بنيای نان. له‌كه‌يل له تاريخ سياسی ئيران نه‌خش وه‌رچه‌وێگ دێرن. له‌ی باوه‌ت ئه‌و سهر تره‌ك، له‌وه‌گ له حكوومه‌ت ماد، له‌كه‌يل نه‌خش سه‌ره‌كی له تێ داشتنه، حكوومه‌ت زه‌نديه و حكوومه‌ت په‌هله‌وێش حكوومه‌ته‌لێگ بوينه ك له قه‌وم له‌ك بوينه. شايه‌د ئه‌را خوه‌نه‌ره‌يل جێ تاجب بووت، ك چوين نويسه‌ر حكوومه‌ت په‌هله‌وی وه له‌ك ناو له لێ به‌يد؟ وه‌لی يه ڕاسييگه. له ڕاسييش هه‌ر چه‌ن له بازێگ له كتاوه‌يل تاريخی ره‌زاشا وه لوڕه‌يل باكوور زاننه‌ی؛ وه‌لی ئه‌وی، خوه‌ی له له‌كه‌له كووچوه‌ر كريای وه باكوور ئيران بويه. ره‌زاشا كه‌سيگ بويه له تايفه‌ی په‌هلانی ك له ناوچه‌ی ئه‌ڵشته‌ر نيشته‌جێ بوينه‌و، وه‌لی له‌ی ناوچه كووچوه‌ريان كردن ئه‌را باكوور ئيران. زووان له‌كی دويامه‌نيگه له زووانه‌يل كوێنه‌وار ئه‌ڤيستا و په‌هله‌وێ ك وه مه‌مه‌ر بارووه‌زع تايبه‌ت جوگرافی ئه‌ی مه‌ڵوه‌نده، كه‌م تره‌ك تويش ئاڵشتو وڵشت بويه. بويش له‌كی له ناو مه‌ردمه‌يل ناوچه‌ی خوه‌رئاوای ئيران(له به‌شه‌يلێ له كرماشان و ئيلام) و شوونه‌يل كوێه‌سان و سه‌رد باكوور و باكوورخوه‌رئاوا پارێزگای لوڕستان باوه و ئينگه‌يش مه‌ردم ئه‌ی شوونه وه پێ قسيه كه‌ن. له ناو ناوچه‌يل وه‌تيای، قه‌زای قه‌ڵابی، ها له باشوور شار سلسله و تايفه ئه‌ميريش، له باكوور ده‌يشت ئه‌ڵشته‌ر وه بويش لوڕی قسيه كه‌ن. له شار دڵفان ك به‌ش گه‌واری له بويش له‌كی مه‌ركه‌زييه‌و وه تايبه‌تی ئه‌ی بويشيشه وه بويش سورانی و گورانی نزيكه و له ڕوانگای زووانناسييه‌و له‌كی ئه‌ڵقه‌ی ناوه‌ين زوانه‌يل كوردی و فارسييه وه هساو تيه‌يد. زووان كوردی وه په‌له‌يل جوورايجوورێ له ڕوانگای ئاڵشته‌يل تاريخی و بويشه‌يل ئيرانی له بان زووانه‌يل باكوورخوه‌رئاوا ئيران وه هساو تيه‌يد. وه‌لی بازێگ داوای يه كه‌ن ك بويش له‌كی ئه‌ندامێگه ده‌يشت له زووان كوردی و لوڕييه!. وه‌لی له تاريخه‌يل گوزه‌يشت له سه‌ريانه‌و تاريخ وژيای، وه قه‌ڵه‌م حه‌مدلله مه‌سته‌وفی له ئه‌ڵشته‌ر وه‌سه‌رجێيگ يه‌كی له ئێڵه‌يل گه‌ورای كوردسان يای كرديه. يه‌كی له تايبه‌تمه‌ندييه‌يل بويش له‌كی، بوينێ تاپوو و سه‌نه‌د نويسيایه. بازێگ له‌ی تاپوويله كوێنه هن فرقه‌ی يارسانن. گرووپێگ له تيره‌يل له‌ك دڵفان په‌ێره‌و ئايين يارسانن. بويش له‌كی له باڵ چه‌وێگه‌و وه چوارچووه‌ێگ زووانی و هاوبه‌شی واژه‌يل وه‌ل بويش لوڕيا فره جياوازه. ئه‌ی بويشه وه سهر يه‌وه ك ئاڵشته‌يل ده‌نگی زووانه‌يل ئيرانی له ده‌وره‌ی كوێنه‌وار و ناوه‌ين په‌يوه‌نده‌ر بويشه‌يل ئيرانی باكوورخوه‌رئاوا و باشوورخوه‌رئاوا وه‌ل يه‌كاس. يه له حا‌ڵيگه زووان لوڕی و په‌له‌يلێ به‌شێگن له زووانه‌يل ئيرانی(باشوورخوه‌رئاوا) يانی(وه‌ره‌وفارسی) چن و وه هساويش تيه‌ن. هه‌ر وه‌و جووره‌يشه‌گ له وه‌رجله ئينگه ئشاره كريا له تايبه‌تمه‌ندييه‌يل له‌كی، داشتن فه‌رهه‌نگ فره گه‌وار و پڕيگه ك نويسريايه. بازێگ له سه‌نه‌ده‌يل شاعری ئويشه‌يل له‌ك له ته‌زكيره يا ئه‌وهويرخه‌ر ك وه زامه‌ت مهر‌حوم ئه‌سفه‌نديارخان غه‌زه‌نفه‌ری و ناو(گووڵزار ئه‌ده‌ب لوڕستان) گرده‌و بويه.ئه‌ی ئه‌وهويرخه‌ر وه لوڕی هويچ په‌يوه‌ندێگ نه‌ێرێد. له سه‌نه‌ديل وه جێ مه‌نگه‌يل تره‌ك ك نويسريايه توايه‌نيم وه سروده‌يل يا شاعره‌يل ئه‌هلێ هه‌ق، چوی كه‌ڵام خان ئه‌ڵماس، نامه سه‌رئه‌نجام، هه‌فتوانه و سه‌ند مه‌يشووره شانامه‌ی له‌كی ناويان باريم و وه پيان ئشاره بكه‌يم. له‌وڕه‌گ له‌كه‌يل به‌شێگ له وڵات ئيرانن، له هه‌يس ڕه‌سمه‌يليان وه‌ل ئيرانييه‌يل تره‌كا مه‌ننه يه‌ك له‌وانه‌يشه‌گ هاوبه‌شن، چوی: عه‌يد يا جه‌ژن نه‌وڕووز، چوراشه‌مه‌سويری، عه‌يد قوربان، عه‌يد فتر. وه سهر ئه‌ی هاوبه‌شييه‌يليشه‌و له‌ك ڕه‌سمه‌يل خوه‌يشێ وه جيا دێرێد ك وه دو جوور رزاروه‌نی كريه‌ن: يه‌ك) ڕه‌سمه‌يلێگ وه‌ل هاتن مۆديرنيته‌يا فره نه‌تويه‌نسيه له ناويان جێيه‌و بكه‌يد و نه‌وينيه‌يد. ئه‌ی ڕه‌سمه‌يل فره‌يان له موناسبه‌ته‌يل وه پا بووت. چوی دگان يا دنان ڕوكی(جه‌ژن دگان دراورتن مناڵ)و... دو) ڕه‌سمه‌يلێگ وه سهر يه‌وه ك مۆديرنيته هاتيسه ناوێ نه ته‌نيا له ناو نه‌چێيه به‌ڵكم وه قووه‌ت تريشه‌و بويه له وانه چوی:وه‌پا كردن پرسه و ئازيه‌تی گرتن(چه‌مه‌ر) و جه‌ژن سوير كردن. له باوه‌ت يه‌كم هويچ جوورێگ له به‌شه‌يل فه‌رهه‌نگی تره‌ك له فه‌رهه‌نگه‌يل قه‌بوڵ نه‌كرديه وه تايبه‌ت هێن له‌كه‌يله، وه‌لی له باوه‌ت دوێم به‌شه‌يلێ له فه‌رهه‌نگه‌يل قه‌بوڵ كرديه‌و يا وه‌ی جووره خاستره بويشيمن كه‌فتيه‌سه ژێر ته‌ئسير فه‌رهه‌نگ جه‌هانی(گۆڵوباڵيزم).
ڕی و ڕه‌سم ئازيه‌تی:
په‌يدا بويگ وه ناو مه‌رگ له ناو له‌كه‌يل گرنگی فره‌ی دێرێد و وه چه‌واشه‌ی جێيه‌يل تره‌كه له سه‌رتاسه‌ری دونيا ك وه‌خت مردن ها له ژێر چاودێری دوكتووره‌يل تايبه‌ت و ژووڕه‌يل تايبه‌ت له ناو نه‌خوه‌شخانه ئه‌رای دروس كردنه و كه‌سێگ توايد بمرێد كه‌س و كارێ له لای نين، وه‌لی له ناو له‌كه‌يل وه يه‌ی خوداحافزێگ وه ته‌مامی ئاتفی، ئينسانی و وه نه‌رمێگ ته‌مامه‌و له كه‌ش ئازيزه‌يلێ له‌ی دونيا خوداحافزی كه‌يد. وه گێشتێ هه‌ر چگه قه‌وم و كاره دێرێد تا دوسه‌يل و شناسه‌يلێ تيه‌نه بان سهر ئه‌و كه‌سه‌گ توای دوای دونيا بويشێد و له ليان داوه‌ت كه‌ن تا ئه‌وی وه راهه‌تييه‌و ئه‌ی گه‌يه چێينه ئه‌را دونيای هه‌تا هه‌تايه بنه‌يده‌و پێشت سهر. دويای ڕی و ڕه‌سم مردن ته‌مام تايفه و شناسه‌يل ئه‌را مه‌ڕاسم وه قه‌ور نان(سه‌رله‌ش) داوه‌ت كريه‌ن، فره كه‌سه‌يل ئه‌ی داوه‌ته قه‌بوڵ كه‌ن. فێشتر له‌وه‌گ داوه‌ت كردنه له‌ی مه‌راسم به‌شداری كه‌ن. له‌ی گه‌يه مه‌راسم گه‌ورایگ ئه‌را مردێگ وه‌پا كه‌ن، هه‌ر چه‌ن بازێگ له‌ی وه پا كردن مه‌راسمه خه‌رج و به‌رج فره‌ی دێريد، وه‌لی ئه‌وه‌گ تيه‌يده وه‌ر چه‌و ئه‌ی جووره نييه، ئه‌را؟ چوين ك ئه‌ی مه‌راسمه يه‌كگرتنيگ جه‌مگاييه‌و له نوو ئه‌ی يه‌كگرتنيانه وه قووه‌ت تره‌كه‌و كه‌يد و له لای تريشه‌و خاوه‌ن مردێگ وه راهه‌تی وه‌ل مردن ئازيز له ده‌س چێيانا كه‌م كه‌م ئامخته بوون و قه‌بوڵ بكه‌ن ك دی مرديه‌و نيه‌تيه‌يده‌و.
مه‌راسم سوير:
ڕی و ڕه‌سم سوير كردن له ناوچه‌ی له‌كسان له ناو ته‌مامی رزاره‌يل و گرووپه‌يل جه‌مگا هه چوی يه‌ك وه‌پا كريه‌يد ته‌نيا وه‌ی جياوازيه ك تويه‌نيم بوينيم له شوماره‌ی كه‌سه‌يل ميوان داوه‌ت كريای ئه‌را سويره. له‌كه‌يل وه گێشتی وه‌ی ڕی و ڕه‌سمه‌يل باوه‌ڕ دێرن و يانه‌يشه وه شێوه‌يگ ئايينی و فره وه خاسييشه‌و وه پای كه‌ن. ئه‌وان له ناو ئازيه‌تی هويچ به‌شێگ له مۆديڕنه‌و بوين قه‌بوڵ نيه‌كه‌ن، وه‌لی له ڕی و ڕه‌سم هاوسه‌رگيری بازێگ به‌شه‌يل مۆديرن له كه‌ش به‌شه‌يل قه‌ديمی جێدانه. له وانه به‌شێگ له مۆديڕنن ك له ناو سوير له‌كه‌يل هاتيه و هه‌سه‌ی ساز ئۆرگه ك وه جێ ساز و ده‌هڵ، دڵنگ بۆكه(عه‌روس)ه ك وه جێ گووڵوه‌نی هاتيه، كاميرای فيلم گرتن، رازانه‌وه‌ی بؤك و وه كار هاوردن سياره وه جێ ئه‌سپه. له به‌شه‌يل قه‌ديميش ك له ڕی و ڕه‌سم هاوسه‌رگيری هێمان مه‌نيه‌سه‌ی تويه‌نيم له ڕه‌سمه‌يل جيا وه جيا، موسيقی، دڵنگ ژنه‌يل، ئه‌ڵپه‌ڕگه‌ی له‌كی ناو بوه‌يم. ره‌سمه‌يل جيا وه جيا ك له ڕه‌سم سوير كردن هه‌ن له ژێر تيه‌ريمان:
١) خاڵ يه‌كم بڕين شيرواييه، ك وه پاس زامه‌ته‌يل داڵگ بۆك پێشكه‌شيگه له لای زاوا ئه‌را داڵگ بۆك ك چه‌نێ بوينێ بڕنه‌و و ده‌نه‌ی و يه‌ك تريش وه پێ ئويشن خه‌ڵات ك يه‌يشه پێشكه‌شيگه له لای زاوا ئه‌را يه‌كی له قه‌ومه‌يل نزيك خێزان بۆك ك شايه‌د و مل بۆك هه‌قێ داشتوود، ده‌نه‌ی پێ. له‌ی باوه‌ته‌و مله‌جرييه‌يل فره‌ی له ناوه‌ين خێزانه‌يل(زاوا و بۆك) كه‌فيد وه خاڵ ئه‌ڵاجه‌وی و وه‌ر چه‌و يه‌سه ك ئه‌ی ڕه‌سم نه‌مايشييه‌و له ئاخره‌و بنه‌ماڵه‌ی زاوا نه شيروای و نه خڵات قه‌بوڵ نيه‌كه‌يد.
٢) بۆك و زاوا له وه‌خت ماره بڕين وه ده‌ور ماره‌نامه‌وه گل خوه‌ن و چه‌رخن.
٣) وه‌خت چين بۆك له ماڵ باوگی كه‌مێگ نان وشك وه‌ل يه‌ی ده‌سماڵ ئه‌وريشما به‌سنه پێشتێ(ئه‌ی ڕه‌سمه له لای گێشتی كورد ئه‌نجامێ ده‌ن، له زه‌مان قه‌ديم له‌يوا فكره‌و كردنه ك بۆك وه‌ختی ڕه‌سيگه ماڵ نوو شايه‌د وڕسگێ بووت و نه‌تويه‌نێد ورسگی خوه‌ی باريده زووان. وه‌ی ئه‌ساسه نان و كه‌مێگ خوراكی ئه‌را يه‌گ وڕسگی بشكنێد ده‌نه پێ، بێجگه له يه‌يشه وه يه باوه‌ڕ دێرن ك نيشانه‌ی ڕزق و ڕووزيه و به‌ره‌كته).
ئمجا جيا له يه‌يشه خێزان زاوا وه‌ل يه‌گا چن سوير بارن، يه‌ی چێشتێ بويچگ چوی ژێرپياڵه‌يگ يا قاپێگ له ماڵ بۆك وه‌ل خوه‌يانا وه دزييه‌و تيه‌رن ك ئه‌ڵبه‌ت له ناو ڕیگ سوير تيه‌رن ئه‌ی چێشته شكننه‌ی تا له خوه‌يانه‌و گه‌نييه‌يل وه‌ليا له ناو بوه‌ن. ئه‌ی ڕه‌سمه له لای له‌كه‌يل وه گێشتی هه‌س وه‌لی له لای كاكاوه‌نه‌يل و كوليوه‌نه‌يل وه ته‌مامی چێشتێگه ك وه‌ل شه‌رفا و ئابوڕويا په‌يوه‌ندی دێرێد.
٤) وه‌خت چين بۆك له ماڵ باوگ هه‌وای خه‌مبار له ناو ماڵ بۆك وه جێ مێنێد وه چوی شێوه‌ێگ سيمبۆليك شه‌ڕيگ له ناوه‌ين هه‌ردو خێزان ڕوی ده‌يد پاوه‌گه‌زدان له وه‌ر وه‌گ سوير بوه‌ن سيمبۆڵێگه ك ده‌ره‌جه ئه‌ڵاقه‌ی قه‌ڵبی نيشاندان ناوه‌ين ئه‌ندامه‌يل خێزان بۆك له زه‌مان خوداحافزی دويه‌ته‌يانه.
٥) خێزان زاوا هه‌تا له ڕووژ رووشن وه چه‌راخ توری و ئه‌سپه‌ن دويد كردن چنه پێشوازی بۆكيانه‌و. بۆكيش ك له وه‌ر پای قوربانێگ سهر بڕن بايه‌د پا بنه‌يده وه سهر قوربانیيه‌و ك يا گيسكێگه يا كاوڕێگه و كه‌مێگ له دڵنگ خوه‌ی بپڵنيده خوينه‌و و ئارمانج له يه‌گ قوربانیيه ك ڕه‌نگ سفێ دێرێد يه‌سه‌گ هه چوی ڕه‌نگ سفێ، به‌ختيان سفێ بووت.
٦) خێزان زاوا وه سهر يه‌وه خوراكه‌يل جورايجوور له جه‌ژن سوير كردن دروس كردنه، يه‌ی خوراك خۆزماڵيش وه ناو(گه‌نم روين) ئه‌را بۆك و زاوا دروس كه‌ن. ئه‌ی خوراكه فره قه‌ديمييه و وه تايبه‌تی ئه‌را بۆك به‌نه‌ی. ئه‌ی خوراكه له پسته و گرده‌كان كوتيای وه‌ل خورما و گه‌نما تێكه‌لێ كه‌ن و روين كوردی كه‌نه ناوێ. بوين ئه‌ی خوراكه له ناو سوير فره پێويسته و بايه‌د بووده‌ی و خواردن يه‌ی قاشق له لی سيمبۆليكه ئه‌را به‌شدار بويه‌يل له سوير تا بوسن تا ئه‌گه‌ر هه‌تا بويشه يه‌ی قاشق له‌ی خوراكه بخوه‌ن. بێجگه ئه‌ی ڕه‌سمه، ئه‌ڵپه‌ڕگه‌ی ناو سوير چوی: شه‌له‌شه‌له، سوار سوار، فه‌تای پاشای، سه‌ملی سه‌ما، گه‌ڕيان و دوپای و ... ئه‌ی ئه‌ڵپه‌ڕگه‌يله هه‌ركاميا وه ده‌نگ و مه‌قام موسيقی تايبه‌ت وه خوه‌ی ئه‌نجام دريه‌يد. دڵنگ ئه‌و وه‌ر كردن ژنه‌يل له ڕی و ڕه‌سم هاوسه‌رگيری وه ته‌مامی خۆزمالێه‌و تايبه‌ته ئه‌را ئه‌ی ڕووژه. ئه‌ی دڵنگه وه پێ ئويشن(كه‌راس) و فێشتر ژنه‌يل كه‌نه‌ی وه‌ر. ئاهه‌نگ سوير بايه‌د له يه‌ی ده‌يشت واز وه پا بكريه‌يد و جياوازيگ له ناوه‌ين ژن و پێيا نييه. وه سهر يه‌وه به‌شه‌يلێ له مۆدڕێنيته هاتيه‌سه ناو ئه‌ی ڕه‌سمه وه‌لی ناسنامه‌ی له‌كی _ كوردی مه‌نيه‌و . جووريگ هاونشينی به‌شه‌يل گێشتی فه‌رهه‌نگ( جيهانی) و تايبه‌ت(خۆزماڵی) له ناو ئه‌ی ڕه‌سمه دوينيه‌يد.
موور هاوردن يا موور چڕين:
له ڕی و ڕه‌سمه‌يل تره‌ك له‌كی تويه‌نيم وه موور ئشاره بكه‌يم. موور له باوترين و فره‌ترين و پڕلايه‌نگرتين نه‌وا و چڕينه له ناو له‌كه‌يل و( هه‌تا له ناو كورديل پاچه‌ی باشوور زاگروس جێيگ تايبه‌ت وه خوه‌ی دێرێد_ ئه‌ڵگه‌ردن). وه يه‌كی له به‌شه‌يل تايبه‌ته وه قه‌وم له‌ك. موور وه چه‌ن ڕيتم و مه‌قام موسيقی جيا وه جيا چڕنه‌ی. ئه‌ی نه‌وا و كزه له بنا خه‌مباره‌و دڵتنگه و وه شعره‌يل حه‌ماسی و شووڕشی و ئاتفی په‌كه‌ركه‌ر چڕيه‌يد. له‌كه‌يل له وه‌خت دڵته‌نگی و خه‌م و خوسه‌يل قويل و له ئازيه‌تی ئه‌زيزه‌يليان له ناو ئايين پرسه و ماته‌مين وه موور په‌نا به‌ن و له سهر چڕنه‌ی. پێكهاته‌ی موور حه‌كايه‌ت كه‌ره له ته‌مامی ڕه‌نجه‌يل و مه‌ينه‌ته‌يل، ئاوه‌ختی و ئارزووه‌يل و ڕاێل وه خوڵه‌كه بوی ئه‌ی قه‌ومه‌سه ك هه‌زاران ساڵ وه‌رجله ئينگه تا ئيسه‌س. له‌كه‌يل له مه‌راسم ئازيه‌تی ڕه‌سمی ئه‌را ئه‌زيزه‌يليان و له بان جنازه بێ گيان و قه‌ور له ده‌س چێيان موور تيه‌رن. موور يه‌ك يا دو ژن وه هاوئا‌هه‌نگی وه‌ل يه‌كا و ڕيتم تايبه‌ت داين وه ده‌نگيان وه وه‌سف كردن له گوزه‌يشته و ئينگه‌ی مردی و مردگه‌يليان موور تيه‌رن و ئه‌ی دويای ژنه‌يليش گيرن. له بازێگ له ناوچه‌يل له‌ك نشين چوی ته‌رهان، چگێنی، وه‌سكۆر بێجگه له وه‌گ ژنه‌يل موور تيه‌رن، پێيايليش له ناو مه‌راسم ئازيه‌تی گرتن(پرسه) موور تيه‌رن. خانم(فريا ئه‌ستارك) له كتاو سه‌فه‌رێگ وه ئه‌له‌موت ك له سه‌فه‌ر كردنێ وه لوڕسان نويسايه وه موور ئشاره كرديه و موور چوی به‌شه‌ده‌نگێ زانيد ك له ناوچه‌ه‌يل ئا‌ڵپ ژنه‌فتييه. له بازێگ له كتاوه‌يل وه ناوبانگ تاريخی نويسيايه ك لوتف عه‌لی خان زه‌ند وه قه‌شه‌نگی موور چڕييه. موور له هجران و فيراق و دويری ئايه‌مه‌يل حه‌كايته‌ت كه‌يد و ئايه‌م وه ژنه‌فتن و چڕينێ تويش خه‌م و په‌ژاره وه‌ل سه‌ركه‌شی و شووڕش كردنا كه‌يد. ته‌ئسير ئه‌نتريك كردن ئه‌ی نه‌وای كوێنه‌واره و نه‌وای مويسقييه جادوكه‌ره‌ييه تا ئه‌وره چێيه، ك ئه‌را نوا گرتن له شووڕش و سه‌رهێزدان جايله‌يل، چڕينێ و وه‌تنێ له لای والييه‌يل تايفه‌يل له‌ك قه‌يه‌خه كرياس.
وه‌رزش:
مه‌ردم له‌ك به‌شه‌يل وه‌رزشی و سه‌رگه‌رم كه‌ر جيا وه جيای دێرن. له وانه تويه‌نيم وه قاوان، ته‌رن وازی، زه‌ڕان، دارپه‌ڵان، زه‌رشمشه‌كی يا زه‌ڕمێشته‌كی، كڵاورانه‌كی، گووڵووان، تيرخسن، قارچان يا قاچان، كوێهگهردی، نه‌چير، سواركاری،... ئشاره بكه‌يم. وه جوورێگ له ژيان ئه‌شايری، له‌كه‌يل فره وه كوێهگهردی و نه‌چير ئه‌ڵاقه نيشان ده‌ن. ئه‌ی جموجويله سه‌يران _ وه‌رزشييه وه گرووپی ئه‌نجامێ ده‌ن. له ئه‌ی جووره سه‌يرانێگ ك له جێ خوه‌ی يه‌كێگ له گرنگترين وه‌رزش ژيانی له‌كه، كه‌سيگ وه ناو تفه‌نگدار و ك ئه‌را يه‌سه رابه‌ری گرووپ بكه‌يد و ئه‌ی كه‌سه، ئايه‌مێگ سن و ساڵدار و له تفه‌نگچی بوين و كارزانين پێشه‌ييه‌و خاس له لێ زانيد. وه له ناو گرووپيش كه‌سه‌يل تره‌ك هه‌ركه‌س وه‌رپرس چێشتێگه هه له چای ڕشن و دروس كه‌ر چای بگره تا چيڵگ جه‌مه‌و كه‌ر، كار له ناويان به‌شه‌و كرياس و كه‌سيلگيش ئه‌را شوون بردن نه‌چير و ڕه‌مداين نه‌چير چن و له‌يواسه ك ئه‌گه‌ر هاتوو نه‌چيرێگ كه‌فته ده‌سيان و هاوردن، ته‌مای گرووپ چوی يه‌ك له لێ به‌ش به‌ن. له كوێه گه‌ردی له‌كه‌يل فره چێشته‌يل ئه‌را خوه‌يان پيك تيه‌رن، ئه‌را نموونه وه‌ختێ گرووپ ڕی كه‌يد وه‌ل يه‌كا ری نيه‌كه‌ن و كه‌فنه پێشت سهر يه‌ك و له يه‌ی رزار ڕی كه‌ن، ئمجا دڵنگ بووريش كه‌نه‌و وه‌ر، چوی يه‌ی گرووپ عه‌سكری ڕی كه‌ن.
ت: كه‌يوان كه‌ڵهوڕ