له‌شوون نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب .
كوردستان وه‌گووره‌ی سياسه‌ت ده‌وڵه‌ته‌يل گه‌ورای جه‌هان ، وه‌بی ره‌زامه‌نی نه‌ته‌وه‌ی كورد ، وه دو قوناغ جياواز له‌ناونی چوار ده‌وڵه‌ت عراق و ئيران و توركياو سووريا دابه‌ش و داگير كريا . يه‌كميان : له‌شوون جه‌نگ چاڵديران له ناونی دو ئمپراتۆر سه‌فه‌وی و عوسمانی وه كرده‌وه دابه‌شكرياو ساڵ (١٦٣٩) ئه‌و دابه‌شكردنه وه‌گووره‌ی (ريككه‌فتن زه‌هاو) بوی و ، دويميانيش : له‌شوون كووتاييهاتن جه‌نگ جه‌هانی يه‌كم له ساڵ (١٩٢٣) وه‌گووره‌ی ريككه‌فتننامه‌ی (لۆزان) دابه‌شكرياو پارچه‌ی ژيرده‌س ئيران وه‌خوه‌ی مه‌نده‌وه‌وپارچه‌ی بنده‌س عوسمانی دابه‌شكريا له‌بان ده‌وڵه‌ته‌يل توركياو عراق و سووريا .
بيجگه ئه‌وه‌ك كوردستان له‌ناونی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌يله دابه‌شكريا ، هويچكاميان دگان وه وجوود خاكيگ نه‌نان وه‌ناو كوردستان و ، وه‌و جووره كوردستان به‌شبه‌ش و داگيركريا ، ئمجا ده‌وڵه‌ت توركيا نه‌ك حاشا له كوردستان كرد ، به‌ڵكوو حاشا له كورديش كرد و ، وه تورك جه‌وه‌ڵی ناوی برد . ئيرانيه‌يليش كورد وه يه‌كيگ له نه‌ته‌وه‌ی ئيران و لقيگ له فارس دانان و ، سووريايش نه‌ك هه‌ر دگان وه كوردو كوردستان نه‌نا ، به‌ڵكوو هه‌ق شوناسنامه‌ی ده‌وڵه‌ت سووريايش نه‌يا پيان . له عراقيش ، له‌وه‌خت دروسبوين ده‌وڵه‌ت ، حكوومه‌ت مه‌ركه‌زی دگان وه وجوود كوردا ناو له‌ده‌ستوور وه‌ختی (١٩٧٠) ملله‌ت عراق پيكهات و له دو نه‌ته‌وه‌ی سه‌ره‌كی عه‌ره‌ب و كورد ناسريا ، وه‌لی هه‌مان وه‌خت عراق وه به‌شيگ له نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب دانريا ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش عراقيه‌يل ناو كوردستان وه باكوور عراق به‌ن .
كورد خاوه‌ن زوان وكلتوور و فه‌رهه‌نگ و هونه‌ر و داب ونه‌ريت خوه‌يه ، نيشتمان كورد جوگرافيايگ يه‌كگرتگ دانه‌وڕياگه‌و لكياسه يه‌كه‌وه‌و ئابووريه‌گه‌ی له گشت پارچه‌يل وه گه‌شه‌نه‌كردگ مه‌نده‌سه‌وه .
داگيركه‌ره‌يل كوردستان وه له‌ناوبردن يه‌كجاری كوردستان ، گشت كوردستان تاڵان كردن و هه‌رچی خه‌ير و به‌ير كوردستانه ئه‌را به‌رژه‌وه‌ندی خوه‌يان وه‌كارهاوردنه‌و نه‌ته‌وه‌ی كورد له هه‌ر جووره ده‌سڵاتيگ سياسی و ئابووری بيبه‌ش كردنه ، له‌و هه‌ڵ و مه‌رجيشه يه‌كێتی نه‌ته‌وه‌ی كورد كه‌فته‌سه مه‌ترسيه‌وه‌و به‌شيگ له رووڵه‌يل نه‌ته‌وه‌ی كورد وه‌گووره‌ی سياسه‌ت ده‌وڵه‌ته‌يل داگيركه‌ر له‌كوردستان دويره‌و خريانه‌و له شوونه‌يليگ دوير له‌كوردستان نيشته‌جی كريانه . ئه‌را نموونه : به‌شيگ له‌و كورده‌يله له سه‌رده‌م پاشايه‌يل تورك وه‌تايبه‌ت (شا ئسماعيل و شا عه‌باس سه‌فه‌وی) ئه‌را رووژهه‌ڵات ئيران و ئه‌را پاريزگای خوه‌راسان جيواز كريانه‌و به‌شيگ تريش ئه‌را باكوور ئيران دويره‌و خريانه . له توركيايش ئه‌و سياسه‌ته زياترپياده كرياگه ، سياسه‌ت جه‌مكوشی و بيسه‌روشوونكردن و له‌ناوبردن شوونه‌وار كورد وه‌ده‌س ده‌وڵه‌ته‌يل تورك و رووس و ئيران و عه‌ره‌ب له‌شوون جه‌نگ چاڵديرانه‌وه ، وه مليۆنه‌ها كورد له‌ناوبردگه . له جه‌نگ چاڵديرانه‌وه تا (٣) سه‌ده له‌شوون ئه‌وه‌يش گشت جه‌نگ و مرافه‌وكيشمةكيش ناونی سه‌فه‌وی و عوسمانيه‌يل له‌بان خان كوردستان رويداگه‌و فره‌جاريش خوين كورد له‌تی رشياگه وه‌ك : (په‌لامار قه‌ڵای ده‌مده‌م ، كوشتاره‌گه‌ی موكری قڕان ، له‌ناوبردن ئێڵ مه‌نگۆر، كوشتار سه‌رده‌م قاجار، كوشتار كورده‌يل له‌لايه‌ن هيزه‌يل رووس و عوسمانی له‌جه‌نگ جه‌هانی يه‌كم ، كوشتاره‌گه‌ی (١٩١٥ و ١٩١٦) ، جيوازكردن ئه‌و (٧٠٠) هه‌زار كورده وه فه‌رمان سوڵتان عوسمانی ك نيمه‌يان له ورسگی و سه‌رديا ره‌قه‌و بوين ، قڕان جه‌نگ يه‌كم ك وه هه‌زاران كورد له‌ناوبرد ، نه‌عره‌ته‌يل له‌شكرتوركيای ئه‌تاتورك و ئيران ره‌زاخان ئه‌را بان كوردستان )وله‌سه‌رده‌م تازه‌يش زه‌ره‌د فره‌يگ ئنسانی وه‌ك ريككه‌فتننامه‌ی شووم جه‌زايرو جه‌نگ ئيران وعراق و كوشيان هه‌زاره‌ها كورد له په‌لاماره‌يل رژيم كووماری ئسلامی ئه‌را بان كوردستان و گرتن و كوشتن هه‌زاره‌ها كورد له رووژئاوای كوردستان وه‌ده‌س رژيم سوورياو كوشتار كورده‌يل له باكوور كوردستان له‌چاره‌كه سه‌ده‌ی گوزه‌يشت و (١٨٢) هه‌زار ئه‌نفالكرياگ گه‌رميان و (٨٢٠٠) بارزانی و (٥) هه‌زار كورد فه‌يلی و كيمياواران هه‌ڵه‌بجه‌و سه‌رده‌شت و ناوچه‌يل تر وه‌ده‌س رژيم به‌عس عراق .
گشت ئه‌يانه ئه‌و كاره‌ساته‌يله‌سه ك وه‌ی جووره ناته‌سه بان هويچ نه‌ته‌وه‌يگ له‌ی جه‌هانه بيجگه كورد ، گشت ئی كاره‌ساته‌يله له‌وه‌رخاتر ئه‌وه بوی مله‌ه‌ت كورد له‌ناو بووه‌ن و ته‌رف توينی بكه‌ن و له‌بان خاك خوه‌يان نه‌يلنه‌يان و له‌بان نه‌خشه‌ی جه‌هان لاوه‌نه‌ی .
سياسه‌ت ده‌وڵه‌ته‌يل داگيركه‌ر كوردستان دژ وه نه‌ته‌وه‌ی كورد هه‌رچه‌نی وه روخسارو شيواز جياواز بويه ، وه‌لی له ناوه‌ڕوك و ئامانجه‌وه گشتی له‌خزمه‌ت ئی ستراتيجيه بويه .
هووكار سه‌ره‌كی ئه‌و جه‌نگ و كيشمه‌كيش كوردستانه ك هه‌ر له‌كويه‌نه‌وه تويشی بويه ، مه‌به‌س له‌لی به‌شبه‌شكردن و داگيركردن شوونه چوگرافيه‌گه‌ی بويه وه‌ك ناوچه‌يگ وشكايی ك گشت ده‌روازه‌و ده‌ريايه‌يل به‌ساسه يه‌كتره‌وه‌و هه‌ر له كوينه‌وه رووژهه‌ڵات و رووژئاوا ره‌سانه‌سه يه‌ك ، هووكاريگ تر ئه‌وه‌سه ك كوردستان له‌نه‌فته‌و ده‌وڵه‌مه‌ن بويه‌و ئه‌هميه‌ته ستراتيجيه‌گه‌ی زياتر كردگه .
كورد ئه‌را رزگاری له كۆلۆنياليزم و سياسه‌ت كوشاننه‌وه‌ی شوناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌يی ، زياتر له گشت ملله‌ته‌يل رووژهه‌ڵات ناوڕاس له‌وه‌رخاتر ئازادی خه‌بات كردگه‌و خوين وقوربانی داگه . راپه‌ڕينه‌يل (ميربه‌درخان و شێخ عوبه‌يدوڵڵای نه‌هری و شێخ عه‌بدولسه‌لام بارزانی و حوكمڕانی شێخ مه‌حموود و شووڕش و ده‌سڵاتداری چه‌ن ساڵه‌ی (سمكۆ) و راپه‌ڕين(شێخ سه‌عيد پيران) و شووڕش ئاگرێ و شووڕش ده‌رسيم و شووڕشه‌يل (بارزان) و كوومار كوردستان و شووڕش ئه‌يلوول) گشت ئه‌يانه ئه‌و زنجيره شووڕش و راپه‌ڕين و ده‌سڵاتداريه بوين ك ئه‌را ئازادی و سه‌روه‌خوه‌يی كوردستان و هه‌قه‌يل نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌رپا كريان . ئمجا هووكاره‌يل فره‌يگ له‌پشت سه‌رنه‌كه‌فتن كورد بوی وه‌خاتر پيكهاوردن ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌يی و له‌وانه‌يش :-
١- سروشت وڵات و ئه‌هميه‌ت ستراتيجی .
٢- سستم سياسی جه‌هان و نه‌وين دووس ستراتيجی .
٣- له‌ده‌سداين ده‌رفه‌ته‌يل فره‌يگ .
دابه‌شكردن كوردستان له جار يه‌كم گورز قورسيگ له يه‌كێتی نه‌ته‌وه‌يی كورد داو ، وه‌زعيگ ناله‌بار و سه‌خت كرده تويشيه‌وه ، وه‌لی جه‌نگ جه‌هانی يه‌كم بيجگه زه‌ره‌د و به‌دبه‌ختی ئه‌وه بوی كوردستان به‌شبه‌شه‌و كرياو هه‌ر به‌شيگ لكيا قه‌ی ده‌وڵه‌تيگه‌وه‌و بار سياسی و كوومه‌ڵايه‌تی و كلتووری كورد چه‌ن قاتيگ خراوتره‌و كردن ، دی له‌شوون ئه‌وه‌يش چوار ده‌وڵه‌ت داگيركه‌رچه‌وديری كوردستان دابه‌شكرياگ كردن و هه‌ر جموجويليگ له هه‌رپارچه‌يگ بوياتاگ وه‌گشتيانه‌وه گه‌له‌كوومه له‌لی كرديان .
له جه‌نگ دويم جه‌هانی ، ده‌رفه‌تيگ ئه‌را كورد هه‌ڵكه‌فت ك بتويه‌نيگ له‌به‌شيگ له رووژهه‌ڵات كوردستان (كوومار كوردستان) دامه‌زرنيگ . ئمجا دامه‌زرانن ئه‌و كووماره موهمترين رويداگ سه‌رده‌م تازه‌ی كورد بوی ، بيجگه ئه‌وه‌يش له ساڵه‌يل هه‌فتای سه‌ده‌ی گوزه‌يشت شووڕش ئه‌يلوول تويه‌نست هه‌ناسه‌ی گه‌ورايگ به‌يگه جموجويل ناسيۆناليوم كورد و قه‌يريگ ده‌سكه‌فت له‌باشوور كوردستان باريگه ده‌س ، وه‌لی ئه‌وه بوی ئه‌و هه‌ردوگ ده‌سكه‌فته بوينه قوربان كاره‌يل جه‌هان دوجه‌مسه‌ری و شكه‌ست هاوردن .
وه‌ی شيوه خاك كوردستان گشت به‌شبه‌شه‌و كرياو ملله‌ت كورديش كه‌فته وه‌ر زوڵم و سته‌مكاری ده‌وڵه‌ته‌يل داگيركه‌ر .