رووژئاوا ئه‌و راسيه ئه‌ڕامان ئاشكرا بووگ ك چوين پرووسه‌ی خوه‌ندن ره‌سمی و مه‌ده‌نی زياتر وه‌ل سه‌رده‌م (ريسانسی)ه‌وه كه‌مه كه‌مه په‌يا بوی و تويه‌نست مه‌رز كه‌نيسه‌يل بشكنيگ و بووگه به‌رنامه‌يگ جياواز له خوه‌ندن لاهووت و ژيرباڵ قه‌شه‌يل ، هه‌رچه‌نی خوه‌ندن ناو كه‌نيسه‌يل و بيجگه ئه‌وه‌ك خوه‌ندنيگ دينی بويه ، وه‌لی وه‌رده‌وام هه‌وڵ ئه‌وه دانه خوه‌ندكاره‌گه شان وه‌شان ئه‌و زانياری دينيه قه‌يريگ بنه‌مای سه‌ره‌كی زانسته‌يل ئه‌بستراكته‌يليش وه‌ربگريگ وه‌ك (بيركاری يا ريازيات ، فيزيا ، كيميا ، جوگرافيا) ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا له‌باوه‌ت زانسته‌يل كوومه‌ڵايه‌تييشه‌وه هه‌مان شيوه خوه‌ندگه‌و له ده‌رسه‌يل (ميژوو ، فه‌لسه‌فه ، زوان ......) بيبه‌ش نه‌كرياگه .
ئی راسيه نه‌ك ته‌نيا له ئۆرپا ، به‌ڵكوو له‌رووژهه‌ڵات خوه‌مانيش هه‌مان مه‌سه‌له وجوود داشتگه‌و كه‌نيسه‌يل فره پيشكه‌فتگ بوين له‌ڕوی خوه‌ندگاوه له‌چه‌و دام وده‌زگای خوه‌ندن و خوه‌نه‌وار عوسمانيه‌يله‌وه‌و راده‌ی زانستی و رووشنهويری خوه‌ندكار له‌تيان به‌راورد يا مقارنه نه‌كرياگه وه خوه‌ندن ناو مزگفت و حوجره‌يل ، دی كه‌مه كه‌مه وه‌ل پيشكه‌فتن رووژئاوايا خوه‌ندن و خوه‌نه‌واريش پيشكه‌فتياگ و به‌شيگ فره‌ی ئی شارستانيه‌ت ئيسه له‌و ناوچه‌ی به‌رقه‌راره زاينده‌ی ئه‌و خوه‌ندن و زانسته‌سه ك وه‌گشت شيوه‌يگ په‌ره وه‌پی درياگه‌و به‌شه‌يل تريش له‌لی كه‌فته‌سه‌وه‌و ريشگ كوتاگه ، له‌رووژهه‌ڵات ئسلام ژير ده‌سڵات عوسمانييش وه‌ل كزه‌وبوين ئه‌و ئمپرباتۆريه‌ته وه‌شيوه‌يگ ناڕاسه‌وخۆ ئه‌و شيواز خوه‌ندن و خوه‌نه‌واريه جيواز كريا ئه‌را ناو مه‌رزه‌يل ، ئه‌وه بوی له‌ناوڕاس سه‌ده‌ی (١٩)ه‌وه ده‌وڵه‌ت عوسمانی وه‌ل خوه‌ندن دينيا ده‌يه‌ها مه‌دره‌سه‌ی(موڵكی) و (عه‌سكه‌ری) دامه‌زران ك تا راده‌يگ هاوشيوه‌ی مه‌دره‌سه‌يل رووژئاوا بوين وه‌و مه‌به‌سه بتويه‌نيگ وه‌رگيری له ئۆرپيه‌يل بكه‌يگ ك ده‌سيان ره‌سويگه گشت مه‌يدانيگ له‌ناو ده‌وڵه‌ت عوسمانی .
ملله‌ت كورد له‌ناو قه‌ڵه‌مڕه‌وی ئمپراتۆريه‌ت عوسمانی بيجگه ئه‌وه‌ك يه‌كيگ بوی له نه‌ته‌وه‌يل ژيرده‌س و ناتوركه‌يل و هويچ وه‌ختيگ هه‌ل خوه‌ندن و خوه‌نه‌واری نه‌ياشت وه‌ك ملله‌ت تورك ، له‌هه‌مان وه‌خت وه‌حوكم دوياكه‌فتگی وه‌زع كوومه‌ڵايه‌تی و ئابووری و كلتووری خوه‌يه‌وه ئه‌وه‌نه‌ی تر له‌خوه‌ندن و خوه‌نه‌واريه‌وه دوير بوی ، له‌ڕاسی ئه‌را نه‌ته‌وه‌يگ فره زه‌حمه‌ته بتويه‌نيگ په‌ره به‌يگه خوه‌ندن له‌وه‌ختيگ به‌شيگ فره‌ی كووچكه‌ر و نيمه كووچكه‌ر بووگ و له‌ئاست ئه‌وه نه‌وگ هوير بخه‌يگه لای خوه‌نه‌واركردن رووڵه‌يلی ، ئه‌يه بيجگه له‌ده‌يه‌ها وه‌ربه‌س وكيشه‌و گرفته‌يل تر ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش ئه‌و پرووسه له‌ناو كورده‌واری تا ناوڕاس سه‌ده‌ی گوزه‌يشت زياتر به‌رقه‌رار و په‌نگه‌و خوارد ، وه‌لی ئه‌گه‌ر ئيسه وه‌ل ئۆرپايا به‌راورد يا مقارنه بكه‌يم ئه‌وه نه‌ك هه‌ر شايسته‌ی به‌راورديم ، به‌ڵكوو وه‌پيمان له‌يوا نيه مه‌سه‌له‌يگ زانستی يا ئبداعيگ بووگ له‌مه‌يدان زانستی چه‌وه‌ڕی ده‌س وپه‌نجه‌و رووشنايی رووژهه‌ڵاتييگ بووگ ك فره‌جار كه‌م وكوڕييگ له‌پيكهاته‌ی ئه‌و رووژهه‌ڵاتيه نيه ، به‌ڵكوو له‌و سستم و ژينگه‌سه ك له‌تی ژيه‌يگ و ڕيگره له‌وه‌رده‌م گشت پيشكه‌فتنيگ وه‌مه‌عنا راس و دروسه‌گه‌ی . ئه‌يه بيجگه له‌وه‌ك تا ئيسه له‌ی رووژهه‌ڵاته وه‌گشتی و له عراق و كوردستانيش وه‌تايبه‌ت پرووسه‌ی خوه‌ندن نه‌ويه‌سه وه‌سيله‌يگ ئه‌را نان په‌ياكردن و خودژيانن . بيگومان يه‌يش كاريگه‌ری خراويگ ديريگ له‌بان هه‌ر نه‌ته‌وه‌يگ دوياكه‌فتگ .