په‌لاماره‌یل و جه‌نگه‌یل خویناوى فره‌یگ ڕویدا له‌بان ئه‌و خاكه‌و هویچ له‌شكر و داگیركه‌ریگ نه‌وى نه‌ڕه‌سیگه ده‌یشت و به‌رزایه‌یل كوردستان و گشت ئه‌وانه‌یش له‌شوون خوه‌یان كوشتن و بڕین و ماڵویرانى هیشتنه جى.
كورد هه‌میشه له حاڵه‌ت وه‌رگرى دژ هیزه‌یل داگیركه‌ر له‌وه‌ر خاتر ئه‌وه‌ك خاكه‌گه‌یان داگیر نه‌كریه‌یگ و له هویچ رویداگیگ له‌تاریخ كورد په‌لامار هویچ هاوسایگى نه‌یاگه‌و دوشمنى وه‌ل هاوسایه‌یلیا نه‌كردگه.
پاشاى ئه‌كه‌دى(نرام سین) له‌وه‌خت ده‌سڵاتى(2255 – 2291 و .ز) گشت وه‌خته‌یلى پڕ بویه له كاره‌سات عه‌سكه‌رى و گشت ئه‌و كاره‌ساته‌یلیشه له نزیك دوچه‌مان(وادى الرافدین) بویه‌و په‌لاماره‌یلى دژ لولووه‌یل بویه، ئمجا تاریخ سه‌ركه‌فتنیان وه نویسانن له‌بان كوچگه‌یل له‌ناوچه‌ى قه‌ره‌داغ دوینریاسه‌وه له‌نزیك شار سلێمانى، ئه‌یه بیجگه نه‌خشه‌یگ ده‌سكرد ك خود(نه‌رام سین) پاشاى ئه‌كه‌دیه‌یل وه هه‌ردوگ پاى چیه‌سه بان لاشه‌ى دوشمنه‌یلى.
له‌و شوونه‌واره‌یلیشه ك تاریخیان چووگه‌وه ئه‌را سه‌رده‌م مه‌لك ئاشوورى( تكلات بلاسه‌ر 1077 – 1115 و . ز) چشته‌یل فره‌یگ دوینریاسه‌وه تایبه‌ت وه‌جه‌نگه‌یل ئه‌و پاشا، ك یه‌كیگ له‌وانه نه‌خشه‌یگه‌و تاریف په‌لاماره‌یلى ئه‌كا ئه‌را بان ناوچه‌یل باكوور كوردستان ئیسه‌و ئویشیگ : تویه‌نریا 20 هه‌زار له پیاوه‌یل موشكایا ده‌سگیر بكریه‌یگ و په‌نج له پاشایه‌یلیان باج له‌بان ئه‌تاوات چه‌سپاننه وه دریژایى په‌نج سه‌ده.
له‌و جه‌نگه‌یل وه‌ناوبانگیشه ك له‌تاریخ ڕویدا، كه‌فته ناونى یۆنانیه‌یل وه سه‌ركردایه‌تى (ئه‌سكه‌نده‌ر مه‌قدۆنى)و له‌شكر فارس وه سه‌ركردایه‌تى پاشاى هه‌خامنشى( داریوش سێیم)، ئمجا ئه‌و جه‌نگه‌یلیانه له‌بان خاك كوردستان ڕویدا له ساڵ (331 و . ز)و ئه‌وه بوى هیزه‌یل مه‌قدۆنى ساراى سووریا بڕین و له‌نزیك (فیشخابور) له ئاو دجله په‌ڕینه‌وه‌و ئه‌سكه‌نده‌ر مه‌قدۆنى ڕویكرده ته‌په‌ى (جومل) له نزیك شار هه‌ولێر تا له‌ورا بڕسیگه له‌شكر داریوش سێیم ك ئه‌ویش جه‌نگه‌گه هیشته جى و دویاخر وه جه‌وه‌ڵه‌یل كوردستانا هات ئه‌ڕا باكوور ئیران.
جه‌نگ (قادسیه)یش له‌ناونى عه‌ره‌به‌یل موسڵمان و ساسانیه‌یل له سه‌رده‌م خه‌لیفه عومه‌ر كوڕ خه‌تاب له‌ساڵ (637)زایینى، ئه‌ویش هه‌ر له‌بان خاك كوردستان ڕویدا، له‌و جه‌نگیشه، وه‌تایبه‌ت له( جه‌نگ نه‌هاوه‌ند) نزیكه‌ى 1800 سه‌رباز له فارسه‌یل كوشیاو له‌شكر فارس وه ته‌واوى له‌خاك عراق ده‌ركریا.
ئمجا وه‌ختى دین ئسلام هاته ناو وڵات كوردستان، ملله‌ت كورد فره وه‌پیان خوه‌ش بوى ئه‌و دین تازه‌و ئه‌وه بوى وه‌گشت راسى و ئه‌مانه‌تیگه‌وه په‌یوه‌س بوین وه‌پى و خزمه‌تى كردن، ئه‌را نموونه: فره‌یگ له‌كورده‌یل خاوه‌ن هویر و زانست سه‌ر هه‌ڵدان و خزمه‌ت وه دین ئسلام و ڕووشنهویرى عه‌ره‌بى كردن وه‌ك(ده‌ینه‌ورى ، ئبن ئه‌سیر ، ئبن خه‌له‌كان ، ئین مسته‌وفى ، ئبن جه‌وزى ، بیتووشى ، عه‌بدولقادر گه‌یلانى ، نه‌وره‌سى ، كه‌واكبى ، شاره‌زوورى ، بتلیسى ، جه‌میل سدقى زه‌هاوى ، بڵند حه‌یده‌رى ، قاسم ئه‌مین ، بنه‌ماڵه‌ى ته‌یموورى ، ئه‌حمه‌د شه‌وقى .....هتد)، وه‌لى وه‌داخه‌وه دوینید وه ل ئه‌و هه‌مگه خزمه‌تا ك كورد كرده‌ى عه‌ره‌ب موسڵمان، هه‌ر وه عه‌جه‌م دریایمه قه‌ڵه‌م.
ئیمه‌ى عراقیه‌یل ك ئیسه له عراق تازه‌ى دیموكراسه ژیه‌یم، په‌یام پیرووزیگ دیریم و ئامانجمان ئه‌وه‌سه بویمنه نموونه‌یگ ئه‌را باقى ملله‌ته‌یل ك له‌ژیر زوڵم و سته‌م ژیه‌ن، ئه‌ویش له‌وه‌ر خاتر ئه‌وه‌ك ئه‌وانیش چه‌و بوڕنه ئیمه‌و قورتار بوون له‌و زوڵم و به‌دبه‌ختیه ك تیه‌یگه تویشیان، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش بایه‌سه له‌بانمان ناونیتگ له یه‌كترى نه‌وڕیم و دى وشه‌ى (عه‌جه‌م) ناریه‌یگه كار له‌لایه‌ن عه‌ره‌به‌یله‌وه ئه‌را ئه‌وانه‌ك سه‌ر وه‌نه‌ته‌وه‌ى ئه‌وان نین، بیجگه ئه‌وه‌یش فره‌یگ له زانایه‌یل كوردمان خزمه‌ت وه زوان عه‌ره‌بى و ڕووشنهویرى ئسلامى كردنه‌و فره‌یگ له فكرمه‌نه‌یل تر غه‌یره عه‌ره‌ب خزمه‌ت وه زوان عه‌ره‌بى كردنه جویر( ته‌به‌رى ، بوخارى ، فه‌راهیدى ، خوارزمى ، جه‌رجانى ، شه‌هرستانى ، ئه‌سفه‌هانى ، تورمزى ، فارابى ، ئسترابادى ، سیبه‌وه‌ى ، ئه‌فغانى ، ئه‌بى نوئاس ، ئبن سینا ، رازى ، ئبن خه‌لدوون ، مسته‌فا جواد ....هتد) هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش بایه‌سه جیاوازى نه‌كریه‌یگ و ڕووشنهویره‌یل عه‌ره‌ب ئى راسیه بزانن ك فره‌یگ له غه‌یره عه‌ره‌ب خزمه‌ت وه زوانه‌گه‌یان كردنه.
بیگومان داگیركارى و جه‌نگه‌یل فره‌یگ له بان خاك كوردستان ئه‌نجام دریاگه‌و دویاخریش كاولكارى و ماڵویرانى له‌شوونى كه‌فته‌سه‌وه وه‌ك جه‌نگ ( سه‌لجووقیه‌یل، هولاكۆ وجه‌نگیزخان ، ته‌یموور له‌نگ و عوسمانیه‌یل ، فارس و ئنگلیز .....هتد). له‌ساڵ 1514یش ئه‌وه بوى جه‌نگ (چاڵدیران) ڕویدا له‌ناونى عوسمانى و سه‌فه‌ویه‌یل، ئمجا له‌و جه‌نگه هیزه‌یل عوسمانى سه‌ركه‌فتن له‌بان هیزه‌یل سه‌فه‌وى و له‌ساڵ (1533)ه‌وه هه‌رێم شاره‌زوور و به‌عزیگ له‌ناوچه‌یل تر ك له‌ژیرده‌س بابنیه‌یل بوى كه‌مه كه‌مه كه‌فته ژیر ده‌سڵات عوسمانى و ئه‌وه بوى وه‌دریژایى په‌نج سه‌ده گشت عراق و كوردستانیش له‌ژیر ده‌سڵات ئه‌وان بوى و گشت ناوچه‌گه له‌مه‌یدانه‌یل جویر ڕووشنهویرى و كوومه‌ڵایه‌تى و بنیاتناینه‌وه فه‌رامووش كریا له‌لایه‌ن عوسمانیه‌یل و گشت خوه‌ندگاو نه‌خوه‌شخانه‌و خزمه‌تگوزارییگ داڕزیا له‌ژیر ده‌سیان.
له‌ساڵ (1923)یش(مسته‌فا كه‌مال ئه‌تاتورك) تویه‌نست كوومار توركیا دامه‌زرنیگ و له‌ئه‌نجام ئه‌و زوڵمه‌یله ك ڕه‌سیه ملله‌ت كورد له‌سایه‌ى ئه‌و كوومار تازه، ئه‌وه بوى كورد ده‌سكردنه ده‌سوه‌پیكردن قه‌یریگ شووڕش و جموجویل نه‌ته‌وایه‌تى و گشت ئه‌و شووڕشه‌یلیشه وه ئاگر و ئاسن سه‌ركوت كریان.
به‌ڵى یه‌یش قه‌یرى ڕویداگ بوین له توومار راسه‌قینه‌ى تاریخى ك له‌بان خاك كوردستان ڕویداو بایه‌سه وه گووره‌یان بتویه‌نیم ده‌رس وه‌ربگریم له گوزه‌یشته‌و له‌به‌رژه‌وه‌ندى هویچ ملله‌ت و تایفه‌یگ نیه له‌ى عراقه دژ یه‌كترى بوسیه‌ن و بایه‌س له‌بانیان په‌یوه‌ندى دڵسووزى وه یه‌كه‌وه گریه بیه‌ن له‌وه‌ر خاتر خزمه‌ت وڵاته‌گه‌و گشت پیكهاته‌یل ره‌گه‌زى تا بتویه‌نیم ئاینده‌ى خاسیگ باریمنه ده‌س.