شه‌فه‌ق نیوز- وتنە ک کار کوردی دە ئێران، دیرێ ژنانەو دبێ.
زارا ئومیدی یەکێ لەو کەسەێلەیە ک داگەسە نواێ پیاگەێلە و یەکم رومان وە کوردی وە بنزار کوردی ئیلام نووسانگە ک ئەڵبەت چوون دە عراقیش ئیجوورە چشتێ نەدیریمن، دپووڕێ ئەر بویشیمن ک یەکم کەسێگە ک وە کوردی فەیلی و گشت بنزارەێلەێ، رومان نووسانگە.
وە شانازییەوە وەرد ئی خوەشکمانە وتیمن ک زە‌هرا ئومیدییه و دە ساڵ 1362 هەتاوی دە شار ئیلام وە دی هاتیە. عولووم سیاسی و ئەدەبیات فولکور خوە‌نستیە ئوو یە چەن ساڵێگە ک دە بەش ڕومان کوردی و فارسی کار ئەدەبی ئه‌كا.
دە ساڵ 1389 هەتاوی ڕومان فارسی (شاەپری/ شاپەری) چاپ و بڵاوەو کردیە دە چاپەمەنی قوقنووس و ساڵ 1399 ڕومان هووز مڵاکەت وە بنزار کوردی ئیلامی چاپ و بڵاوەو کردیە دە چاپەمەنی باشوور.
ڕومان کوردی‌تریش ها وە دە‌سییە‌و ک هێمان وە ئاخرەگەێ نە‌ڕە‌سیە.
-چۆنێ بی ک هاتیتە نام دنیاێ ئەدەبیات
:م دە دە ساڵانە‌و نووسنم، نووساننێ ک فێشتر غە‌ریزی بییە. ها ویرم تا قرانێ دهاتە دە‌سمەو ددامە‌ێ کتاو داستانێ و هە‌نێ دخوەنیمەێ فکر دکردم کە‌ێ منیش گە‌پە‌و ببم و کتاوێ چاپ و بڵاوەو بکە‌م، یە تاسەم بی. هەرچەن م دە بنە‌ماڵەێ فە‌رهە‌نگیێ گە‌پ نە‌بیمە باوجی تا ئە‌ورە ک ها ویرم قووە‌ێ خێیاڵاوییم گڕێ نەوساگە. هەمیشان دە جییە‌یلێ بیمە ک دهاتە فکرمە‌و ئوو بێ‌هچان تە‌سویر دسازیم دە خێیاڵ خوەم. دووس داشتم داستان بخونم و بنووسنم. یەیش بویشم ک هە‌نێ چگمە ئە‌نجومە‌ن داستان ئیلام کارم جدی‌ترە‌و بی.
رومان فارسی (شاەپری/ شاپەری) دنووسانم و بەش وە بەش دە ئە‌ورە دخوەنیمەێ و ئاخرێ بی وە ڕومانێ بوومی ئقلیمی ک چاپەمەنی قوقنووس دە تهران چاپ و بڵاوە‌ێیەو کرد. دۆماێ چاپ شاپەری ویر دامە‌و زوان کوردی. دیم تا یەمە کە‌سێ ڕومان کوردی و بنزار ئیلامی خوەمان نە‌نۊسانگە . ئیمە شاعرە‌یل و نۊسە‌رە‌یل ناسیاگێ دە ئە‌دبیات ئیلام دیریمن باوجی دیم ک جی ڕومان کوردی ئیلامی خالی ماگە.
منیش وە وەر خوەمەو هەست کردم ک دتوانم دە ئازداری زوان و فە‌رهە‌نگ خوە‌مانیمان ئەڕا نووسانن ڕومان ئستفادە بکە‌م و وەێجوورە بی ک دەس وەکار نووسانن (هووز مڵاکەت) بیم.
-ئەڕا چیرۆک
:م فێشتر ڕومان نووسنم. هە لە بووچگیە‌و رومان دنووسانم. ئنشام خاس بی و ئەڕا یە هە دە ئە‌وە‌ڵە ڕومان هە‌ڵوژانم. ئە‌لبە‌ت شێوەێ ژێان ئایە‌م دە شکڵ‌گیری زەین و ویر و باوڕێ نەخش فرەیێگ دیرێ. م دە ڕومانە‌یلە‌م ک دنووسنم دە تە‌ساویر عە‌ینی و تە‌جروبە‌یل ژیانمان دە فە‌رهە‌نگ کوردی دبەمە کار. چ وە کوردی بنووسنم یان وە فارسی ئی کارە دکەم و فێشتر کارە‌ێلێ ک نووسنم بەشێ لە ڕە‌سم و رێچەێل و هە‌نجارە‌ێلەێ جیاواز ئیلامی خوەمان ها دەێیان. ئەڵبەت ئی فرم نووساننە بائس نەدبێ دە رساڵە‌ت رومان خوەم دوورە‌و بخەم. هە‌نێ رومان دخوە‌نم بەشێ لە ژیان مەردم دبینم و هەست دکەم. خاس نووڕستن و هیردەو بیین لە ئی ژیانە‌یلە بائس دبێ زات ژین بناسیمن. تە‌رکیب داستان و فە‌رهە‌نگ کوردی بائس شکڵ گرتن ڕومانە‌یل بوومی ئقلیمی دبێ ک هەرچەن باس جییەێل جیاوازێ دکەن ئەڕا خوەیان باوجی دبینیمن ک چۆچشتێ جەهانی هساوەو دبن و ئەڕا یەسە ک دە گشت دنیا دخوە‌نرن و وە دڵ گشت هووز و میللەت و کەسایەتیێ دنیشن، جوور رومان و کورتەداستانەێلەێ ئامریکاێ خوارین و دوفێشتر گابریل گارسل مارکز و بورخس و ئوانەێ تر. دە‌لیلێ لە یە بێهتر ئەڕا خوە‌نستن رومان نە‌دیرم. چوون هەم دە‌روە‌چێ لە فە‌رنگێ نووی وە رۆی ئایم دچەکنێ و هەمیش دە نووڕستنەێلەت خاس هیردەو دبیت ئەڵە فە‌رهە‌نگێ ک هاە‌ێ لە نزیکە‌و نە‌دیتەێ و هەمجا دە خێیاڵ خوەتەو دچیتە جییە‌یڵ خیاڵاویێ و هام‌ڕێ کەسایە‌تییە‌یلێگەو دبیت ک هەست کە‌یت هە لە جارانەو چمان دناسیتەسەیان هەرچەن هەرگز نەدیتەسەیان.
-ئەڕا وە داستان کوردی و رووداوەێل کوردی؟
: داستان کوردی نام‌نیشانە‌یل خوەێ دیرێ. نیشانە‌یل وڵاتی و ئقلیمی و فەرهەنگی و رەسم و رێچەێل جیاواز کوردی. ئەر خاس بنووڕیمن دە فە‌رهە‌نگ کوردی ئەوە‌یش کوردی ئیلامی ئیدە‌یل فرە خاسێ هە‌س ئەڕا نووسانن داستان و رومان.
لە خوەم دپرسیم م ک نویسەر کوردزوانێگم ئەڕا بایەد هە وە فارسی بنووسنم و زوان و فە‌رهە‌نگ کوردی بنەمە لا. زوانێ ک زه‌ێن و ویر و رایم هە لە زاڕووییەو وەردێ شکڵ گرتگە و خە‌ێلێ راحە‌ت دتوانم وەێ زوانە خوەم و خێیاڵەێلەم، دە قاڵب رومان بنووسنم. دویشن زوان دە‌روە‌چێگە ئەڕا ئاڵێشت کردن فە‌رهە‌نگە‌ێلە. لە چاو منەو وە زوان کوردی نووسانن، بائس دبێ ک فە‌رهە‌نگ کوردی پایارتر بمینێ. ئیمە وە نووسانن رومان کوردی دو کار دکە‌یم. یەکێ پایاری فە‌رهە‌نگ کوردی و یەکێ شکڵ و شێوە داین وە ئە‌دبیات ناوچەگەێ خوەمان. ک ئەیانە هە‌ردوگ دە ئاخر گشتێ هە دو سە‌ر یە‌ک قسەن.
-هە ئەڕا کورد دنووسنی؟
:نە، منیش جوور گشت نویسەرەێلەێ خوەمان، زوان رومانە‌گه‌م کوردی خوارینە. ڕومان دتوانێ وە زوان تایبەتی و ناوچەئیێ بنووسرێ و دە شارێ تایبەتی ئوو وە فە‌رهە‌نگ ئەو خاکە جەریان داشتووبێ باوجی دە هەر جی دنیا بخوە‌نرێ هەم دبێ وگشتێ ئەوڕەسن لەێ، چوون دە ئەدەبیات زوان ئەسڵ کاری نییە، هەر چەن موهمە، دە ئەدەبیات، ئەدەبیات خوەێ موهمترە چشتەێلێ جوور فورم و کانسپت و .... نە هە زوان تەکمیل‌کەر یەکترەکیین، زوانیش یەکێگە لەو پارامترەێلە ک وە شکڵ داین وە خێیاڵ و ئەدەبیات خزمەت دکەێ، گشتێ خۆ نییە. ڕومانەێ (هووز مڵاکەت)ەێ خوەمیش، هە باس کورد فڵانە جی نەدکە‌ێ. تە‌نیا سۊکێ دە فە‌رهە‌نگ ئیلام دخە‌ێگە دە‌ر ک دتوانێ ئەڕا گشت دنیاییش ئوو گشت وەردەنگەێلەیش دڵبقرچ ببێ، هەر یە.
- کام مووتیڤەێلە گریتەسە خزمەت؟ دە رومانەێ هووز مڵاکەت
-م ده ڕومانەێ (هووز مڵاکەت) بەشێ لە موتیفە‌یل جادووی و خورافی هاوردەسە نام فەزای کارەگە. ئی رومانە باس مەردم (چگاپە‌ل/چیاپەل) دکەێ ک جیێگە خیاڵی دکە. شێوەێ ڕوایەت فێشتر وە شکڵ تاکەکەسییە (تە‌ک‌گووییە) و دە زووان یەکم کاراکترەگەێ رومانەگە. هووز مڵاکەت نەباس مە‌ردمەێل زووباوڕێ دکەێ ک دکە‌فنە شوون کوێخاێ درووزن چاچووڵە‌بازێ و ئاخڕیش چەم و گووشێیان وازەو نەدبێ. ئیوە دە زوان زاڕوو باباقوورە‌تێ نە‌قڵ ئی نە‌زانی و ئە‌سیر بیین وڵات دە قەپ و قە‌پاڵ خورافە نە‌ون و دبینن خورافە چە وە سە‌ر دانیشتگەێل وڵات چگاپە‌ل دیارێ‌وە.
-لە مەتەڵ و ئەفسانەێل کوردی چە؟ چەنێ هن ئەڵگرتیتە؟
:مەتە‌ڵە‌ێل کوردی ئازداری فرەیێگ دیرێن ئەڕا یە ک بەشێ لە شێعر یا رومانە‌ێل کوردی ببن هەرچەن م دە رومانەێ هووز مڵاکەت وە گەرەک نەدیمە ک دە مە‌تە‌ڵەێلە چشتێ وەربگرم. نووسانن وە زوان کوردی حاڵێ تر دیرێ ئەڕا خوەێ. چوار دە‌ورت خوە‌مانیین و ئاشنا. هاوردن ڕە‌سم و رێچەێل و شێوەێ نووڕستن وە ژیان مەردم ئەو خاکە ک دەێ ژیایمنه و تە‌سویرسازیە‌یل وڵاتی و خوەمانی دە نیشانە‌یلەێ دڵبخواز م بییە دە رومان هووز مڵاکە‌تە.
-ئایا دپووڕێ بویشیمن ک ئیمە دە زوان کوردی، بیمنەسە خاون ژنانەنویسیێ کوردی؟
:دە بارەێ یە ک ئەدەبیات ژنانە‌ێ هە‌س یان نە ئە‌وە‌ڵ بایەتە بزانیمن ک ئەدەبیات ژنانە چە‌س؟ جوور تایبەتیێ دە نووسانن فرم نووێ و وە نام ئە‌دبیات ژنانە دوروس دکەێ؟ شێعر و رومانە‌ێلێ ک شاعر و نویسە‌رێیان ژنە نامێیان ئە‌دبیات ژنانە‌س؟ یا هە یە ک ئیدەێ شێعر یان رومانێ ژنانە بی نامێ دنیمن ئەدەبیات ژنانە؟ دیمە کارە‌یلێ ک ژیان ژنە‌یل نیشان ددەن باوجی م لە چەم خوەمەو دویشم ک دەسە و بەسە کردن ئەوانە وە ئەدەبیات ژنانە و پیاگانە، خاس نییە. یانێ گشتێ بەشێ لە ئیدە‌یلێگ ئە‌دە‌بیین. دیمە کتاوە‌یلێ ک تا نە‌نووڕیتە نام‌نیشان بان جڵدە‌گەیان ئە‌ونیە‌ڕە‌سیتەو ک ژنێ نووسانگە‌سە‌ێیان یا پیاگێ.
ده جاران، یانێ دە دەورەی مه‌شرووته ک ئازادی فرەترێ کەفت و هه‌نێ ئە‌دبیات نووی هاتە ئێران، بەش ژنە‌یلیش جوور چێشتە‌یل‌ێ تر لە پیاگە‌یلە کە‌متر بی. ئەو دید سونە‌تی و مە‌زهە‌بیە ک دە ئێران بی، بائس بی ک ژنە‌یلە دە دە‌رس و یای‌گیری خوە‌نستن و نووسانن، هەمجا دابمینن. ژنەێل دە‌سێیان دە جیو خوەیان نە‌بییە و هە‌یە بائس بییە ک زوان و نووڕستن پیاگانە دە ئەدەبیات دیاری‌ترە بمینێ جوور هەمیشە. فێشتر ئێ نباسەێلە بن‌دوروسێیان یەسە ک پارامترەێل فە‌رهە‌نگ جیاوازێک دە ئێران وە گشتی هەسە و بییە، بائس دبێ ک ژنە‌یل ئازێ ئەڕا خە‌ڵق بە‌رهە‌م ئەدەبی نەداشتووبن.
باوجی وە بان ئی هەمگەوە، ئیمە دیمنە ک هە لە جارانەو دە فە‌رهە‌نگە‌ێل هە‌ڵە و سە‌خت‌گریش ژنە‌یلێ بینە ک وە تەواناێ خوەیان هان دانەو بەختەوەرانە کتاو و بەرهەمەیل ئازدارێ هیشتنە وە جی ئەڕامان و ئیمە دە ئێران گوڤارەێلێ و رووژنامەێلێ داشتیمە جوور (سوور ئسرافیل) ک چگنەسە گژ فە‌رهە‌نگ جاهڵی (پیاگ وە زووری) و جە‌گینە وەردێ و ئی قسە دۆماجار بییە وە جەریان و لافاوێ نووخوازانە وە نام تە‌جە‌ددخوازی ک خوەێ بائس بی پای ژنە‌یل وە هونە‌ر و ئەدەبیات نووی دە ئێران وازەو ببێ، وە داخەوە کوردی لەێ باوەتە ماگەسە جی لە ئەدەبیات نووخوازانەێ ئەو سەردەمە دە ئێران.
ده باره‌ێ ئە‌دبیات کوردی باسێ ک ها نوواتر ئەدەبیات کوردی خوەێ و شکڵ گرتن ئەدەبیات کوردی دە ناوچەگەێ خوارین کوردستاناتە. هە‌نێ ک خاس شکڵ و شێوەێ دیاری‌ترێ وە خوەێ گرت ئمجا دتوانیمن دە‌سمان ئەڕا باس کردن دە بارەێ ئە‌دبیات ژنانە‌ێ کوردی وازترەو بزانیمن و فرەتر شی‌کاری دە ملێ بداشتووبیمن، م دویشم ک هێمان جگێ زووە، ک باس ژنانە‌نویسی دە ئەدەبیات کوردی خوارین بکەیمن، هەرچەن ژنەێل نویسەر وە بنزارەێل جووراجووور ئی ئەدەبیات یەمە دی بەش چشتێگن ئەڕا خوەیان، هەڵەپەڵە نەکەێمن خاسترەکە، هێمان.
-ئایه‌ندەێ ئەدەبیات و داستان کوردی، وەر ئەو کوو دچوو؟ وەچەم ئیوە
:ئەدەبیات کوردی یە خە‌ێلێگە کە‌فتگەسە ڕێ. ئیمە نویسە‌رە‌ێل و شاعرە‌ێل خاس و ناسیاگێ دە ئە‌دبیات کوردی دیریم ک دە دنیا نام ئە‌وخستنە باوجی دە بارەێ کوردی خوارین چمان قەێرێ دێرتر ئی جمە و جوولە دەس وەێ کردیمنە. ئە‌دبیات داستانی کوردی تازە چۆزە و نچیڕە داگە. تا وەورە ک دزانم نمامەێل قەڵە‌م وە‌دە‌س ئیلامی دێرن دچن ورئە‌و داستان کوردی و کەم کەم فرم ئەدەبیات کوردی دە ئیلام، پەسا شکڵ وە خوەێ دگرێ و جگە جگە بە‌رهە‌مەێل ئازدارێ دتوانیمن داشتووبیمن.
شێعر کوردی ئمڕوو دە ئە‌دبیات دنیا جی دیارییێ دیرێ هەرچەن بڕی لە شاعریە‌ێل کورد دویشن شێعر کوردی دە ئێران و دە نام فارسە‌ێلە و بغەێران کورد، نەتوانستگە وە جیێ دیاریێ ک ها بارت خوەێ بڕەسێ. گشتێ دزانیمن ک بڕێ چێشتە‌ێل نوواێ تە‌رجمە‌ێ بەرهەمەیل کوردی گرتگە باوجی بایەتە بچیمنە ژێرێ ک کە‌م‌کاری بڕێ لە کەسە‌یلێ ک کوردی دزانن هەم بائس بییە ئەدەبیات کوردی وەو جییە ک بایەتە، نە‌ڕە‌سێ.
وە بان ئی هەمگەێ کەم و کوڵییەێلە ک دە داستان و رومان دیریمن، بایەتە بویشیمن ک شێعر کوردی دە دوپیە‌ک کردن وەرد رومان و داستان کوردی فرە ها نوواتر. و ویر و تەوەجۆهەێل فرە دە فارس‌زووانە‌یلیش جوور وەردەنگ خوەێ کیشاگە وەر ئەو خوەێ و زووتر لە داستان کوردی دە گوڤارەێل و رووژنامەێل ئێرانی جی خوەێ وازەو کردگە.
-ئەڕا ئی هەمگە، شێعر کوردی، شوون و نوون کردگەسە دی؟
:لە منەو، دە ئێران شێعر وە گشتی، لایینگر و لادارە‌ێل فرەیێگ دیرێ ئەڕا یە ک ئاسانتر دویشرێ. هە‌نێ شێعر دخوە‌نیمن چمان یەکێ قسە ئەڕامان دکەێ یان قسەیێگ ئەڕا یەکێ دکە‌یمن. شێعر بەشێ لە تکنیکە‌ێل ئوڵگووئیە ک وه‌شه‌یل و شکڵ ئێحساس دەرارن.
شێعر و داستان نیشان دەێ ک ئیمە زینگیمن. ئیمە دە زوان و زە‌مان و فە‌رهە‌نگ و خاک جیاوازێ زینگیمن. شێعریە‌ێل و داستانە‌یل فرەیێگ دە دنیا هە‌س باوجی هەر کامێیان دە ئێ شێعر و داستانە‌ێلە جوور هزاران هزار مەردم دنیا شە‌خسییە‌تە‌ێل و نیشانە‌ێلێ دیرن کە لە یە ک جیاوازە‌و دبن.
-ئەدەبیات داستانی زاڕووانە دە ئیلام، چۆنە دەچەم ئیوە
:ئەدەبیات مناڵانە ئیمە دە لاوەلاوە دەس وەێ کریاگە. دە فە‌رهە‌نگ کوردی هەم جوور فە‌رهە‌نگە‌یلێ تر داڵگە‌یلێ هە‌سن ک وە زوان خوە‌یانە‌و بە‌ێت دخوە‌نن ئەڕا کورپە‌ێلەیان. بڕێ لە ئی بە‌ێتە‌یلە فرە گەور و قە‌دیمیین. بڕێ لەیانیش وە شێوەێل نووی‌ترێ ئە‌لگردیانەسەو. ئەوە‌ڵین بە‌رهە‌م ئە‌دەبیێگ کە زاڕوو ئیمە ژنە‌وێگەێ هە ئێ لاوە‌لاوە‌سە کە وە فرم شێعرە. داستان و چیستان و ... دە فرم ئە‌دبیات مناڵانە نیشان زاڕووە‌یل ددەن ک ئەوانەێش جوورێگن لە شێعر و نەزم.
ئەڵەمە کار ئەدەبی مناڵانە هیردەو بیین و دقە‌ت فرەترێ دخوازێ. بایەتە ئووقە‌رە کارت دوروس ببێ کە تە‌خەیوڵ و خێیاڵاوی بیین و سرنجە داین و بنەجوووری یا کونجکاوی کردن زاڕووە‌یلە بتوانێ پە‌روە‌رش بدەێ.
ئەدەبیات کوردی مناڵانە دە ئیلام هە وەێ فرمەوە ک وتم کار بییە. فێشتر وە شێوەێ شێعر مناڵانە ک ئەڵبەت شێعر مناڵانە خوەێ شکڵ داستانیش دیرێ. کتاوەێل مناڵانە خاسێ چاپ و بلاوە بییە و چاپە‌مە‌نیە‌ێل فرە خاسێ دە‌س‌دەنام ئەدەبیات کوردی و ئەدەبیات مناڵانە بینە باوجی دە لاێ منەو دە ئیلام نویسە‌رە‌ێل یا شاعرە‌یلێ ک کار مناڵانە بکە‌ن تاک و تیکن و جی فرەترێ دیریمن ئەڕا کار مناڵانە‌ێ کوردی دە ئیلام و دەگشت ناوچەێ خوارین کوردەواری.
-جەژنوارەێ ئەدەبیات داستانی رازان دە ئیلام ئەونریا، ئیوە چە دویشن دە بارەێ؟
:جەژنوارەێ ڕازان یەکێ لە کارەێل خاسێ بی ک وە هێمە‌ت کار وە دەسەێل فەرهەنگی پارێزگای ئیلام کە‌فتە ڕێ. وە نە‌زە‌رم جە‌ژنوارە‌ێلە دە هەر بەشێ ببن برە‌ندسازی دکەن. دە بەش ئە‌دبیاتیش یەکم چشتی کە دبینیمن یەسە ک دبێگە دە‌س‌مە‌یە‌تێ ئەڕا شکڵ و شێوە گرتن ئەدەبیات جیاواز مە‌نتە‌قە‌ێ خوەمان.
-سپاستان، چەمەڕێ کارەێل فرەترێگیمن لە ئیوە کە نواڕۆو رومان کوردیین دە ئیلام و لە گشتێ.
:منیش سپاستان دکەم و هیوادارم ک ئەدەبیات و کار فەرهەنگی ک بێ‌سنوورە، نەهیلێ سنوورەێل سیاسیێ ک نریاگە جیایی بخەێگە نامنی ئیمە و برا و خوه‌شکەێل هام‌زوان کورد فەیلیمان دەو دیم، ئاواتەخوازم، دەس ئیوەیش خوه‌ش، شەفەقتان رووژنا و رووناکتر بمینێ، یا خودا.
خانم ئومیدی رومان‌نویس ئیلامی