رودوس فه‌یلی (مسته‌فا به‌یگی)
٭وەر ژە هەر چشتێ
لکوربوزیه، یه‌کێ لە بنەڕانەرەیل شارسازی نووی دە دنیا، وتگە شارسازی هە خەت‌کیش و گوونیا نییە، مەفەسێ یە بییە ک نەدبێ ک دە پێشت دەرانەیل بەسریاگ یا وتاخەیل شیشەیی و ئارمانی، نەخشەیێگ بکیشرێ ئەڕا وڵات و وڵاتوه‌ندەیلە وە نەزان و نەخشەکیشە خوەێ وە زانای هە‌مەزان بزانێ، خوەێ ئەڕا خوەێ.
دۆمای یە ک نووڕستن لە چاو موهەندسی ِ پەتی وە شارسازی و بەرنامە‌ریزی شاری، دە دنیا وە رووخانن بورجەیلێ ک نماد شارسازی نووین بین، وە خاتر دووزەمەیل ئێجتماعیێ ک دە شوون خوەیان دە وڵات باو کردن و دۆمای دیار داین گەنییەیلەی مەکتەب شیکاگۆو و مێعماری و شارسازی جاەتەڵاوانە و دڵبقرچ موهەندسەیل، دنیا وەر ئەو (رەوا داری) دە حوکم کردن چگ و (حوکمڕەوایی خاس دە شار) شوون ئدارە کردن و مودیرییەت کردن شار و پارادایم حوکمرانی وە زوور مل و خوەێ وە گەپ زانستن پسپوورەیل و مودیرەیلە گرت.
لە وەو دوما، شارسازی مودڕن لە نامەوە داڕووخیا و قەڵوۆقۆلووە بی و سەررێشته‌یل تازەیێگ جوور بەرنامە‌ڕژی شار، جوغرافیای شار، مودیریەت شار، حوکمڕەوایی خاس دە شار، کوومەڵناسی شار، حوقووق شار، ئوو چشتەیلێ جوور فەرهەنگ شاروەندی یا شاروومەنی باو کریا.
ئمجا جگەجگە (کار ئەڕا خەڵک) جی خوەێ دا وە (کار ئەڕا خەڵک) و دۆماجاریش (کار وە دەس کردن خەڵک)، شوون گشت رێ و رێچەیل و رەوەنەیل کار دە شار گرت.
وەیجوورە بی ک کار شارسازی گۆڕیا و کل چاوێ وە جاران و پێشت سەر خوەێیش خست.
وە داخەوە دە نام کوردەواری، موهەندەسەیل و کار وە دەسەیل شارسازی، کەمترتر لە پسپوورەیل هەر سەررێشتەی زانستی و زانکۆوی نوویێ، وەرە نانە دە ئی رێگەوە و ئیمە دە لا بار بنچینەجووری و شارناسی کوردی و رەوەن‌جووری دە شارسازی و حەتتا لە بار کوو کردنەوەی میژووی شار و شارسازی کوردیاتی فرە دەوڵەمەن نییمن و دە فرە شارەیل فرەیش بێ‌ویر و یای بیمنەسەو، ئەڕا یەسە ک دبینیمن شارسازەیل و موهەندسەیل کورد، یا هانە نام بازاڕ کار و پوول دەرهاوردن یا گیروودە و دیلی بینە دە نام قەفەس ئاسنینێ وە نام بوروکراسی نێزامەیل موهەندسی و پەیمانکاری و شارسازی و موشاورە و ئداری و ... یا دە نام تئورییەیل جەهانی دامانە یا نزامات کشوەری ک هیچ کامەیان کوردی نیین، وە داخ و دەردەوە.
دە ئی وتارە دخوازم بڕێ شۆناس دە مێعماری و شارسازی شییەو بکەم ک هەر کامەیان خوەێ دتوانن ببنە سەرباسێ ئەڕا ئەوانە ک بنەجووری دە شارسازی کوردی، دڵخوازێیانە.
٭سەر قسە
وەر ژە هەر قسەیێگ دچیمنە سەر وشەیلێ ک وەێ وتارە، ئەڵگەردن‌وە.
-بازاڕ
کوردیل کرمانج وە (شار) دویشن (باژێر). دزانیمن ک دە کوردێ (ێ) و (ا) فرە شوون یەکترەکی دگرن و (ژ) و (ز)ییش، ئەڕا یە دتوانیمن بویشیمن ک (باژێر) بییە وە (باژار) و (باژار) بییەسە (بازار) و (بازار) کریاگە وە (بازاڕ) دە کوردی فەیلی.
ئیمە ئیلامیەیل ئەومە وە نامڕاس شار یەمە‌ی ئیلام دوتیمن (بازاڕ) ئوو وە هەر کەس ک ماڵێ دە نام ئەو بەش نامڕاسگ شارە بی دوتیمن (بازاڕی). بازاڕارییە دەو بەشە لە شار ئیلام دژیان ک لاختێگ ئداری داشت و خیاوان و خانگ و باڵاخانەیل فرەترێ دە نامێ بی، حەتتا ئەو بەشە لە شار ک ماڵ دە نامێ بی و دوکانێگیش دە نامێ نەبی، وە گشتێ دوتیمن (بازاڕ) یانێ (شار).
وە بنزار ئەوانەی ک دە ئێرەیلە دژیانیش دوتیمن (بازاڕی)، ئمجا وە بڕێ چشتەیل ک دەورەیلە دوروس دکریان دوتیمن (بازاڕی) جوور نان ماشینی ک وە جی نان ساجی و نان تەنیری و نانەیل کوردیێ جوور پەپگ و گردە و ... باوەو بی، تا ئێرە دیارییە ک بازاڕ، دە ئێرە وە مانای جی ئاڵوویەر کردن و فرووشتن و سەنین چشت و دوکان‌جی نییە.
ئیلامیش خۆ تیەریکەبازاڕ یا بازاڕ بان گیریاگێ جور سنە و کرماشان هە نەداشتگە و نەداشتگە.
ئەومە دە نامەین خیاوان 24 متری وەلیعەسر ئێسە ک سەرپەڕ خوارگ شار بییە تا بولوار ک یەمە کریاگە وە بولوار ئیمام تا وە مەیان شوهەدا ئمجا مەیان خەیام و ئمجا وەر ئەو خوار تا مەیان سەعدی و پومپ بنزینەی ئەوسای هووز بێتەرەف تا وە وەلیعەسر، یە گشت بازاڕ یا لاخت شار ئیلام بی.
دە نام یە، هەر بنەماڵەی ئەڕا خوەێ باخ و باخاتێ داشت ک قەڵای دە نام گرت‌بین ک هن باوانێیان بی و پڕێ دار گردەکان و ئەناو و ئەنار گۆڵنی و چەرمگ بی و دە پەڕێ لەێ سەوزی کاڵی دکردن و دە سووکێ لەێ مرخ‌لانێگ و تاکمە‌ماڵێ لەێیانیش دە گووشەیێگێ ئاخل و تەویلە و پەچیە داشتن.
ئمجا هەر هووزێ دە گوڵێ جی، ئی‌چوونە باخ و ماڵ و قەڵایەیلە، ئەڕا خوەیان سازبین و دە نام‌ڕاسیش بێیازی و دەرواقیێ هیشت‌بین ک کورنگ (قورنگ) وەێ دوتن و باوجی سەرپەچیە‌یش وەێ دوتن.
ئی هنە جی وازی و شەونشینی گشت و رووژگارکوشەکی و جی یەکەوگرتن و ... فەزایێگ بی ئەڕا هام‌و‌شووەیل گشتی، چشتێ جوور پلازایێگ کوردیاتی، دە مقیاس مەحلەیی.
ئمجا وەێ بەشە، وە گشتێ (هووز)یش دوتن.
هووز خوەێ یەک واحدێگە ک لە بنەماڵە گەپترە و دتوانێ وە خاندان و تیرە و تایفەیش بویشرێ، هەر چەن دە ئیجوورە جییەیلێ جوور چشتێ وە مانای یەک کاڵبۆد و قەواخە‌ی شاری چگەسە کار.
ئەڕا نموونە (قەڵای کاکا/ باخ کاکا) هن هووز کاکا بییە دە لای پارک کوودەک ئیلام.
ئەڕا بازاڕ دە ئی‌چوونە چشتەیلێ وە مانای جی ئاڵوویەر نەبییە؟
جواوەگەێ یەسە ک دە ئی لاختە، ئیمە راسەێ تجاری یا تیەریکەبازاڕێ نەداشتیمنە و وە چەواشە‌ێ یەیش، ئیلام ئەوسا، ک دو جوور بنەڕای نریاگە لەێ‌وا کورنک‌کورنگەو کریاگە:
- هووزەیل قاوم یەکترەکی
ک دیارییە یانە هام‌هووز و هام‌ئێڵ بینە
- هووزەیل پێشەکار
وەوجوورە ک ئەومە دوتن؛ دە دەورەێ خوڵامڕەزا خان والی کورد فەیلی، بڕێ لەێ ئیلامییەیل دە نام هەر ئێڵێ، گردەو کردگە و کل کردگە ئەڕا ئسفەهان و کرماشان ک پێشەکار بینە تا هووکارە وە سەرڕێشتەیێگ ببن.
ئەیانە وەختێ هاتنەو دۆما وە ئیلام، دە دەور یەکترەکی، یەکێ یەک قەڵ زەمین وەێیان دریا و هەر کام راسەێ پێشەکاریێ دە پەڕێ لە شار داگیر کردن و ماڵیش دەورەیلە سازین و وەیجوورەیش ک قەییمانەیلە دوتن قسەیلێ رەمزوێنە، جوور تڵوومڵوو کردن ئەڕا خوەیان وەرد یەکتری کردنە جوور (زوان زەڕگەری) دە فارسی ک هەر چەن یەکجوور زوان کوردیاتی بییە ئەڕا خوەێ. وە داخەوە یەمە دیئی زوانە لە ویرەو چگە.
ئی هووزەیلە، یەکم هووزسازی بغەیران دە ئیلام بییە ک بغەیران گشت ئێڵەیل و تێکەڵێ لە گشتێیان بییە و هادەێ هە ئی یەکاگرتنەیلە بییە ک بینە دەسپێچێ ئەڕا عامگیر بیین بنەوایێگ ئەڕا سازین زوان نامجی کوردی ک ئیمە وە زوان بازاڕی دناسیمنەێ.
ئی کورنگەیلە دە شار ئیلام هەم هەر چەن یەمە دی هەمەترخەییەو بینە و تێکەڵێگن لە هووزیەیل و لایەیلێ ک هاتنەسە نامێیان، هێمان ک هێمان هە وەو نامەیلە نامگیرەو دبن: (هووز ئاسنگەرەیل، هووز گیوەکرەیل، هوووز مسنگەرەیل)، یە هێمان هەم شۆناس ئەو کورنگەیلەسە هەر چەن ک دی کورنگ‌وەندەیله دی ئەو شۆناسەی خوەیانە نەدیرن.
دە بڕێ جییش، جوور زەهاو دبینیمن ک بڕێ لەێ کوردەیل فەیلی خوەمانە ک دە قەڵا شایێن (قلعە شاهین) ک ماوای رێزەوەنەیلە بییە، کوشت و بڕ کریانە و تاڕیانەسە دۆما ئەڕا ئیلام و بڕێ لەێیان ک پیاگەیلەێیان کوشریان و مانەسە جی وە نام (بیوە بیوەیل) نام دەر کردنە و وە کورنگەێیان وتنە (هووز بیوە بیوە).
دە پەڕ هەر کورنگێیش، ئەر بڕێ تر بغەیران جاجیواز کردنە و چگنە دە نام هووزێگ خەریوگیرەو بیینە و موهاجر هساو کریانە، وەێیان وتنە (لایە) و ئەر فرە بینە و دە پەڕێ لەو هووزە دانیشتگنە وە شوونەیان وتنە (هووز لایە)
ئەریش ئێڵوەندەیلێ دە جیێ لە شار وە گرد و گردواری دانیشتگنە هەمجا کورنگەێیان وە نام ئێڵەگەێیان نامگیرەو کریاگە جوور کورنگ هووز کورد ک هن ئێڵ کورد یا کوردەلییەیل بییە دە نامڕاس شار ئیلام، یا دێ‌وڵا (دێ‌واڵا) ک جوور دێ و دیەکەێ بییە دە خوار شار، یا هووز رێزەوەنی ک دە لاژۆر شار دانیشتگن، یا هووز رەشنوو.
تا ئێرە دبینیمن ک شۆناس کورنگەیل یا وە نام بنەماڵە و ئێڵ، یا وە نام هام‌پێشەکارەیل، یا وە نام بغەیرانەیل موهاجر، یا لانامێ وە خاتر یەک رووداو تاریخی دیاری ک کەفتگە نریاگە دە مل قەلێ لە شار.
٭هشارە
خاسە وەێ چشتەیش هشارە بکەیمن ک دە شار ئیلام، شارسازی وەوجوورە ک دە جییەیل تر ئێران بییە، نەداشتیمنە، چوون ک ئیلامییەیل پەسدار و گەلیار بینە و ئزبییەوانە و دەوار ئەڵدان کارێیان بییە.
حاج سەیاح، میژوونویس ئێرانی وتگە دە دەوران والییەیل، هاتگە وە پێشتکۆ یا ئیلام ئێسە، وتگە: والییەیلە، مەین و مناێ خانگ و ماڵ دوروس کردن دە ئیلام کردنە و ئەڕا یە ئیلامییەیلە دە ژێر دەوار بینە. م وەێ چشتەیل کوڵەشکم چوون زنەی خەڵکەگەێ ئیمە و مێیار و گوزەران کردنێیان وە شوانی و پەسداری بییە و یە فرە بهەرز و وە‌نرخ بییە دە لای مەردمەگەمان، چوون هەر کەس ک پەس و رییەن داشتگە، وەێ وتنە دەوڵەمەن، ئوو دەوڵەمەنی کردن وە ریەنداری زانستنە و خوەیان هە دووسخواز ماڵ ئەو خوار و ماڵ ئەو ژۆر کردن بیینە، جوورێ ک وە هەر کەس ک ریەندار نەبییە وە تیر و تانەوە وتنە (وەچ گدای‌که‌ر).
ئمجا وەختێ وە یەکترەکی رەسینە وە جی (میەنگ نەوی) وتنە (دەوڵەتی)، چوون وەێ بیر و بیڕگە بینە ک کار دەوڵەمەنی و ریەنداری هە میەنگی و مەینەتی نەدیرێ، ئی دۆمادۆما ک ئدارە و کار دەوڵەتی هاتە عەمەڵ ، تا قەیرێ لە سەرانیێەوە، وە کارمەندەیلە قەشمەری دکردن و وە کارمەندی کردن دوتن مزۆری و مزۆر دەوڵەت بیین و یە تانەیێگ بی ئەڕا خوەێ.
یەکێ تر لە دەلیلەیلێ ک دپووڕێ وە ئەوە، قسەگەێ حاج سەیاح جوور درووێ بکەیمنە کونا یەسە ک وەختێ رزاشا وە زوور یا وە رزامەنی دیاێ و وڵات دکەێگە شارنشین تا ئقتساد کووچەری بشێونی و دەس بکەێگە تاێ هام‌وێنەکی کردن وڵات، ئیلامییەیلە ک حەز ئەو کەش و کێوە بینە و زوور وەێیان داشتگە، هەر کەس وە راس دە وه‌ر ئەو وەر ئی چشتە، وە بەش خوەیان وسانە و لە منەو ئی (سیاماڵ چڕین)ەیش هە یەکجوور وسان فەرهەنگی دە تیق‌ئەو‌تیق ئی هام‌وێنە‌سازی فەرهەنگیەیل کردنەیلەێ رزاشا بییە.
سیەماڵ چڕین، دەلیلێگ تر
سیەماڵچڕین، یەکجوور مەقام پڕسووز و دڵتەزنە لە هووڕە‌چڕین ک ئەوسا وە شایەری و شێعر وتنەیلێ و دەنگ چڕینەیلێ (فی‌البداهە) . شێعرەیلەی سیەماڵچڕین گشتێ وەزم خاسییەیل ژیان کووچەری و لە گەنی ژیان دە شار بینە، ئەڵە ئی دو بەیتە ئەڕا نموونە هیردەو ببن و بنووڕن وەێیان:
چوار قولەی دیوار بکنیای لە بن
سیاماڵ خاسە و تەڵمیت‌باری ژن
ترۆسکەی ئاگر سیاماڵ شەو
لە شارنشینەیل میەنگ بەرێ خاو
دەس‌دۆماجار یەیش بویشم ک لاخت شارەیل ئیلام، شوون میرکان و باخ و قەڵایلێ بییە ک والییەیل گرتنەسەێ و خوەیانیش وەرد خەڵکەگەیان کووچ و بار کردنە و دە یەک جی نیشتە جی نەبینە.
دە باخ‌سای، مەنەلی و بایرای دە عراق و بڕێ وتنە دە کووت و جەسان و عمارە و عەلی‌غەرییش ک گشتێ کورد فەیلی‌نشین بینە یا هەسن، شوون میلکان والی و کووچەرەیلەی وەردێ دیارییە.
دە گیەڵان دە لای قەڵا زەڕووش (زەڕگووش) ک بنەڕای گیەڵانە، (ئەمڵە)ی والی بییە، دە کەهڕە، دە قەڵای کوردەیل شووش، دە مێهران ک ئەوسا مەنسوورئاوای فەیلی نامێ بییە و قەلای مەنسوور کوڕ والی دەێ بییە، دە قەڵای کونجیانچەم دە مێهران، دە قەڵا قاڵووەی گوڵان، دە تەخت خان و کیەنی زێوا ک هن ئاغا زێوا ژنەی والی بییە، دە بان‌بڵنی سێ‌رێیانەی خاس‌عەلی و ریکا ک حەمام خان دەێ بی و بڕێ ئەڕا کوڕدار بیین تا ئەوساییش سناو و ماڵئاو دەێ دکردن، دە شیەنەچیر ک جی نەچیرەوانیی والی بییە، دە (حوسەین ئاوای فەیلی) ک هە ئێسەی ئیلام بییە، دە زەڕنە ک قەڵای والی بییە و هێمان بڕێ وە قامەیل فەیلی هانە ئەورەیلە، جییەیلێ وە نام ئەمڵە هەسە ک یە یانێ شوون دیوانسالاری و دیوەخان والی ک خوەێ دە هەر میرکان کووچ و بار خوەێ، دەورەیلە کارەیل دیوانی و ئداری خوەێیش کردگە و کارمەندەیلەێ وە نام (ئەمڵە) وەردێ کووچ کردنە.
ئەمڵە، چمان هەر ئەو (عەمڵە)سە ک یانێ ئایم ئداری و عوماڵ و کارمەند ک هەر چەن وە مانای جی و کاڵبۆد نییە، باوجی جوور (هووز) دە جی (کالبۆد) و فەزای شارییش بریاگەسە کار، ئەڕا نموونە تا ئەوسا وە شوون فەرمانداری و بازاڕ هڵاڵ ک قەڵای والی بییە دوتن (ئەمڵە).
وەێجوورە ک دیارە منێ، بڕێ ک وەرد والی و ئەمڵە ئێڵاخ و گەرمەسێر نەرکردنە، خوەێیان میر داشتنە ک یەکجوور فەرماندار لە والییەیل بینە. دە ئی مەسڵەتە دیارە ک وتنە:
ئەمڵە بار کەرێ
میر ئاخوڕ گرێ
یانێ وڵات هانە هووڵ بار و کووچ، باوجی میر، وە بێ‌خێیاڵییەوە و بێ‌ئەنیشت ها دە کار ئاخوڕ گرتن ئەڕا ئەسپ و چارواەیلە‌گەێ.
٭ئایا بازاڕ هە وە مانای شار و باژێر بییە؟
نە، وەیجوورە نییە، (بازاڕ کردن) ک کوردی ساق و پەتییە وە مانای (خڕید کردن و چشت سەنینە) ک یە یانێ بازاڕ وە مانای بازار فارسی ک چگەسە نام زوان ئنگلیسی و زوانه‌یلێ تریش هه وه‌یجووره ئوو وه مانای تاریکه‌بازار بریاگه‌سه کار.
بازاڕ له بنه‌ڕەتەوە لە زوان پەهڵەوی جاران گیریاگە ک کوڵەو بییە وشەی (بەها چار/ بەهار جاڕ) یانێ جیێگ ک (بەها) یان نرخ و پوول چشتێ ددرێ و دسینرێ.
دە ئی وشە (بەها) کوڵەو بییە و بییەسە (با) ئوو (چار/ جاڕ)ییش بییەسە (ژاڕ/ ژار) ئمجا (زاڕ/ زار).
یەیش دزانیمن ک پەهڵەوی، بییەسە فەهڵەوی، ئوو فەهڵەوییش بییەسە فەیلی، ئوو یە یانێ پەهڵەوی یا فەهڵەوی ک هن جوغرافیای پەهڵە یا فەهڵەی جارانە، باوان ئیمەی کورد فەیلیین ک فرەتر هووز پاشایەتی ساسانی و دەربارەگەیانن. خاسە بزانن؛ بەغدا ک هێمانیش شار کورد فەیلی‌نشینێگە وه‌ر ژە تەعریب پایتەخت ئەوان و گشت ئمپراتووری ئێران ئەێت ساسانی بییە.
٭مێعماری و شارسازی، ئوو چەن کەلیمە
- کوردەماڵ، بووچگترین واحد
بووچگترین واحد ده نزام شارسازی ئیمه ماڵ یا خانگه.
ئی واحدە، یەکم‌جار لە دەورەی سیەماڵ و دەوار هاتگەسە نام مێعماری و شارسازی.
دەوار، چوار بەش دیرێ؛
بەش دش کردن و چگن وە نام دەوار ک وەرتاوە و وەرکوانگ وەێ دویشن.
دە ئی بەشە چاڵ کوانگیش هەسە ک کوانگ و ساج دنن و ئاش و ئاو دە ئێرە دکەن.
دە پێشت یە پووڕگ دنن ک جی جیوان و رەختخاوە و دە ژێرێ کونەڵان یا کوڵەنان دنن ک جی کونەیل ئاو و دووە و دە ژێرێ لانە مرخیش دنرێ.
کوڵ
کوڵ یا کوڵ کورپە ها دە ژێر دەوار و دە لاژنان دنرێ ک جی خەفتن بنەماڵەیش هەسە، چوون مێمانەیلە دبەنە لامێردان.
دە کوڵەگە کیەر و وەرک و گوور تازەزا دنن تا زۆقۆم نەخوەن و ویرێیان وەێیان ببێ.
دیوەخان
دیوەخان، سیەماڵ دەوڵەمەنەیلە، ک سێ بەش دیرێ؛
لامێردان ک ها لا دەس راس و جی پیاگانەسە و مێمانخانە و جی خەریوانە.
لاژنان ک ها دە لا دەس چەپ و جی ژنەیلە و نێشتمان یا جی نیشتن قاوم و ناسیاگەیلە.
دە نامڕاس یانەیش، وۆروودی و دە پێشتێ پووڕگ دنرێ.
دەوار ئەڵداین
ئەوسا دوتن بنووڕ وە کێوەی شیەنەچیر و دەوار ئەڵبدە.
شیەنەچیر دە ئێلاخ و جییەیل سەردەسێر ، ها لا خوار و وەر وە خوەر و خوەرهەتاوە، ئمجا دە لا گەرمەسێر ها دە نسار و ساسە و خوەر نەدگرێگەێ، چوون دە گەرمێیان، ئی پێشت وە خوەر کردنە، ئەڕا گەرمەو نەبیین دەوارە.
یە یانێ هەمیشان ئقلیم و کەش و هەوا بەش فرەیێگ دە دەوار ئەڵداین داشتگە و ئی رەوێشتە دە ماڵ گرتنیش وە کار چگە و مێعماری کوردیاتی هەم دە کەش و کێوە و هەم دە شار و ئاوایی، هە ئقلیمی بییە.
کوردەماڵ
هەرچەن ک وە دەواریش وتنە ماڵ و کوردەماڵ، باوجی فرەتر یانێ (خانگ، خانۆ، خانێ، وانە، یانە).
ئەو بەش بەش کردنەێلە ک دە دەوار دیریمن دە خانگیش هە وەو نام خوەیانە دیریمنەێان:
لامێردان، لاژنان
دو جیێ تر دە نام کوردەماڵ فرەتر دیریمن، یەکێ تەرمە یا ئەێوان، یەکێ وەرتە‌رمە یا وەرئەێوان یا تراسە، پێشت‌تەرمە ک وە پەستوو وتنە و جی پووڕگ و ئەماری جوانەیلە بییە.
یە بەش ئەسڵی ماڵەگە بییە ک وەپ وە خوەر و قەوڵ بڕێ وتنی؛ بەرئەفتاو گیریاگە.
دە وەر ئەو وەرێ رێ‌ڕۆوێ ک هن دش کردن وە ماڵەگە بییە سازریاگە.
دەێ‌لا و دەو لاێ ئەوە دو وتاخ بییە ک چوون ک وەر وە نامهەوشەگە و پێشت وە خوەر و دە نسار گیریاگە ئەڕا تاوسانان سازریاگە ئوو دە باقی ساڵ چووڵە یا چشتێ جوور ئەمار ماڵەگەسە.
دە دەور نامهەوشەگەیش، هەم حەمام و هەم عەداو و دەس‌وە‌ئاوە بییە.
دە نامڕاس نامهەوشەگەیش حەوز و باخچە بییە و دیوارەیلەی دەور تا دەورێ تاق و سیس داشتنە.
ئەر ماڵەگە گەوراماڵ بییە، ژێرخان و سەردئاویش داشتگە ک تاقچەگەی پلە پلە بییە تا شنەوێ وا بشکێ و بچووگە نام، سەردئاوەیل گەپ، دە نامڕاسێیان حەوز ئاوێ داشتنە.
ئی چشتەیلە یانێ مەفهوومەیل مێعماری دەوار جوور لاژنان و لامێردان کردن فەزایلە، هاتگەسە نام مێعماری کوردەماڵیش.
قەڵا
قەڵا یا قڵا دە کوردی قەڵعە بییە. بێ ژە قەڵایل خان و والییەیل، وە قەڵایل بنەماڵەیلیش وتنە ک دو واحد وەر ئەو وەر یا چوار واحد دە چوار دەور نامهەوشەگە بییە ک دە ئاشپەزخانە و حەمام و مسراو، هام‌بەش بیینە.
هامسایەری
دە واحدەیل هامسەیەری چەن وشە و ئستڵاح دیریمن:
-کۆرنگ یا قورنگ ک یانێ مەحەلە ک
شۆناسێ ئەڕا کووم‌ئەڵهاتن چەن بنەماڵە و هووز یا ئێڵ بییە.
-کۆڵان
کوڵان ک یەمە بییەسە خیاوان، چۆچشتێ ئەومە جوور راستە و جی کووم‌ئەڵهاتن چەن بنەماڵەی نزیکتر وە یەکتری بییە.
سەرکۆڵان
جوور چواڕێیان و سێ‌ڕێیان یا دەرواقی سەر کۆڵانەیلە بییە ک جی یەکاگرتن مەردم بییە و دۆکان دۆکانێگیش دە ئیجوورە جییەیلێ بییە.
کۆلانچە
جیێ جوور کۆچە و لاکۆچە و کۆچەباخ بییە
مەێیان
یەک جوور مەیدان‌جی بییە ک جی وازی و جەژن و سوور و ساز و دۆهوڵ و پڵازایێگ کوردیاتی بییە و سەرپەچیە‌یش وەێ وتنە.
سەرکووڵان
جی کوو کردن زڕ و زبیل و زواڵە (زباڵە) بییە و دە سەرپەچییە و سەرکۆڵانەیلە نریاگە.
هام‌لف و هام‌کوڕ
هام‌لف یا هام‌کوڕ یا بەچە‌مەحەڵ، یانێ بڕێ ک لە نوونمامێیەو دە نام یەک قورنگ وەرد یەکتری گەپەو بین و وە یەکترەکی دڵبەسە ببنە.
ماڵ
ماڵ یا ماڵ موهەندسی وە ماڵەیل ویلایی و یەک یا دو قات (تەبەقە) یا باڵاخانەیێگ وتنە ک هادەێ ژێرخانیش داشت‌بین.
ئی ماڵەیلە لە چل ساڵ پێشەوە دە ئیلام باوەو بین
ئی ماڵەیلە رێ‌ڕۆوێ داشتنە ک کەوش‌کن و دەر مسراو (ئەداوەگە) دە نامێ بییە و ئەگەریش ماڵە، رێ‌پلەیێگیش وە سەربان داشتگە هەم دە ئی فەزا نانەسەێ، ئمجا هاڵێ دە نامڕاس بییە و دە چوار دەورێ وتاخ وتاخەو بییە و ئاشپەزخانە و حەمام.
دە ئی دەورە، حەمام و مسراو و ئاشپەزخانە، لە نامهەوشەگە، هاتنەسە نام ماڵ.
ئی دەورانە نزیکەێ پانزە ساڵ دریژە داشتگە و دۆمای یە دی تەرحەیل مێعماری مودڕن و پوست‌مودڕن و نمایل رەنگی و ... هاتنەسە نام ماڵ گرتنەیلە دە ئیلام، دوفێشتر دە ئاپارتمان و بورجەیلە.
لەێ دەورانە وەر ئەو لا بی ک دی وە خاتر هاتن نزامات مێعماری و شارسازی دەوڵەتی ئێرانی دە ئیلام، لە لایەن شارداری و نزام موهەندسی و وزارەت رێ و شارسازی، دی ئەو شۆناسەیل وڵاتییە ک بوومی و هن هەر ناوچە، خوەێ بینە، دە ئیلامیش جوور شارەیل تر ئێران ئەڵگیریان و گشت ماڵەیلە بینە ماڵەیل موهەندسی‌ساز و شارەیلەیش بینە خیاوان و چوارڕێیانەیل جیاجیا ک وە جی داشتن بەس و پەیوەنەیلێ ک وە سنگ قاومی یا وە بوونەیلێ بنچینەدار ک مانا بدەن وە هامسایەری، هە بینە ماڵەیلێ جیاجیا وەرد بنەماڵەیلێ جیاوازتر لە یەکترەکی و لە مانا و شۆناس، چووڵەو کریان و هالی هالی و پەتییەو بین.
کوڵ و کوڵبڕ، دبێ بویشیمن ک ئیمه ده نووره‌ی نامنی (کورده‌ماڵ تا شار)، فره چشته‌یل مه‌فهوومی ک میرات چه‌نی چەن هزار ساڵە‌ی کوردەواری بییە دانایمنە و وە مەفهووم (شار)یش نەڕەسیمنە، ئوو هە وەی لە وەی بەدتر ، گشت چشتێ شێوانیمنە و دە ئی دە یەک بڕشە، هە بەدترترەک سەر لە خوەمان و لە وڵات شێوانیمنە.