جياوه‌جيای ديرن ك وه‌ل يه‌وكه‌دانێگ له سه‌ريان ئه‌كه‌يم، ئمجا چوين دروس بوين ناو ئيلاميش ئه‌خيمه‌ی وه‌ر باسه.
سومه‌ريه‌يل كليمه‌ی كوڵ نيم(NIM) له وه‌رايوه‌ر ئيلام وه كار هاوردنه‌و ئه‌ی كليمه‌يشه له زووان سومه‌ری وه مانای بان ئه‌ياد.
بابليه‌يل وه به‌ش به‌رز سه‌رزه‌مينێ ك له خوهرههڵات بابل بويه، ئلامتۆ(elamtu) يا ئلام(elam) ك مانای كويه‌سان و شايه‌ديش وڵات ئه‌ڵاتن خوه‌ر(خوهرههڵات) به‌يد، هاوردنه‌سه‌ی. وڵات ئيلام كوينه پێكهاتويد له: خوزستان ئيسه‌و، لوڕستان و پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيرنگه) و كويه‌يل به‌ختياری.
ئيلام ده‌سه‌واژه‌ێگ ئاكادیيه‌و ئاكاده‌يه‌يل له هه‌زاره‌ی سێم وه‌رجله زايين، ئه‌ی سه‌رزه‌مينه هه وه ئه‌ی ناوه ك مانای سه‌رزه‌مين به‌رز ئه‌ياد، وه‌كار بردنه‌سه‌ی. ئيلاميه‌يل خوه‌يان سه‌رزمينه‌گه‌يان وه هه‌له‌تائه‌مه‌تی ناو بردنه ك پێكهاتيه له به‌ش هه‌ل وه مانای سه‌رزه‌مين وه‌ته‌مته‌ی ك مانای موقه‌ده‌س يا خودايل بويه، وه گشتی يانی: سه‌رزه‌مين خودايل.
يونانيه‌يل وه ئيلام وتنه ئاليماس وه مانای كويه‌سانه له زووان يونانی و ئاشوريه‌يليش هه‌م وه كويوسانه‌يل ئيلام په‌يوه‌ندی ديرن.
ئسترابۆن و مێژوونويسه‌يل تر، سۆسيانا(شۆش) يا سۆزيس وه مانای ده‌يشت له كويه‌سان ك وه‌پێ كۆسيا وتنه هاوردنه ك پرته‌كين مه‌رديا ئاليماس واوكسيا وه‌پێ وتنه‌و ئيچنه‌يشه كويه له ده‌يشته جياوه‌و كردنه.
ناو ئيلام له ئاخر سه‌ده‌ی دويم زايينی له هويره‌يل پاكه‌و ئه‌دێ و ته‌نيا له كتاو پيرۆز يه‌هوديه‌يل(ته‌ورات) ئه‌ی سه‌رزه‌مينه وه ناو ئلام(ئيلام) وه‌پێ ئشاره بويه، هه ئه‌ی ئشاره‌يشه رێ نيشانده‌رێگ بويه ئه‌را زانايه‌يل و شيه‌وكه‌ره‌يل خوه‌رئاوا ئه‌را په‌يا كردن ئه‌ی سه‌رزه‌مينه بويه.
له كتاو سه‌رده‌م عه‌تيق، وه‌گشتی ٢٩ جار وه ناو ئيلام ئشاره بويه ك له بان سه‌فه‌ره‌يل چوین وه‌دی هاتن و په‌يا بوين يه‌هود له به‌ش دوێم له باوه‌ت ئيلام ئيچنه هاتيه: واز سام ك باوگ گشت ئايه‌مه‌و برا گه‌واری يافس بويه، له‌لێ مناڵه‌يل كوفتنه‌سه‌و، كوڕه‌يلێ ناوێان ئيلام و ئاشور و ئاره‌فه‌كشاد و لۆدوارام بويه.
هه ئيچنه‌يشه، له كتاو ئوزرا له به‌شم دوێم ئيچنه هاتيه: ئه‌ياننه ك نيشته‌جی وڵايه‌تيلن ك له ئه‌سير بوين(يانه هه ئه‌واننه ك نه‌بۆكه‌د نه‌سه‌ر پادشای بابل وه ئه‌سيری بردويان) و ريشه‌يان له وانه هاتيه. هه‌ركام له‌يانه له ئورشه‌ليم و يه‌هودا هاتنه ئه‌را شاره‌يل خوه‌يان و...تد، ئيلاميه‌يل ١٢٥٤ و... ئيلاميه‌يل تريش هه‌م ١٢٥٤. له كتاو ئشعيای نه‌بی به‌ش ٢٢، هاتيه: ئيلام وه فوه‌جێگ له پياوه‌يل و سواره‌يل تێرخه‌ر و ته‌ركه‌ش خوه‌ی ئه‌ڵتيه‌و قيرسپه‌ر دينه‌سه‌و.
له بڕێگ له نويرسيايل، عه‌لام يا ئه‌لام و ئيلام له زووان سامی، وه مانای كويه يانی ناوچه‌ی كويه‌سانی هاتيه.
داريۆش يه‌كم هه‌خامه‌نشی، له ساڵ ٥١٠ وه‌رجله زايين، دويای سه‌ركوت كردن شوڕش ئاتامائيتا له ئيلام، ئه‌ی ناوچه وه‌ل كاسيه‌يلا ناسه به‌ش خه‌راج و باج دان ناوچه‌ی هه‌يشتم(ساتراب) خوه‌ی.
ئيلام له سه‌رده‌م سلۆكيه‌يل و ئه‌شكانيه‌يل، به‌شێگ له ماد گه‌ورا بويه. له سه‌رده‌م ساسانيه‌يل، ئيلام ئيرنگه به‌شێگ له سه‌رزه‌مين په‌هه‌له= پاڵه يا په‌هلۆ بويه. يانی ولايه‌ت گه‌ورای ك عه‌روه‌يل وه‌ل هاتنيان وه ئه‌ی ناوچه وه پێ وتنه جبال.
هه‌ر ئيسه‌يش ناوچه‌ێگ وه ناو پاڵه‌ی زه‌رين ئاوا له پارێزگای ئيلام هه‌سه. له سه‌ردم ئسلامی، مێژوونويسه‌يل و جۆگرافيازانه‌يل عه‌ره‌و، له ئيلام ئيسه وه ناو ماسبه‌زان يا مانگ سه‌به‌دان ئه‌را ناوچه‌ی باكووری و مه‌رجان قه‌زه‌ق يا مهرگان كه‌ده‌ك باشووری ناو بردنه.
عه‌ره‌وه‌يل موسه‌ڵمان ئه‌را ئه‌را ده‌س وه‌سه‌را گرتن وه سه‌ر ئيران، ئيلام و لوڕستان و شاره‌يل تر وه ناو ولايه‌تی جبل ناو نانه. چوين ك فه‌رمانڕه‌وای ئه‌را ناوچه يانێ ماسبه‌زان و مهرجانقه‌زه‌ق وه ده‌سڵاتدار كوفه باج و خه‌راج دانه، هه‌ر ئه‌را يه‌يشه وه ئه‌ی ناوچه وتنه مانگ كوفه.
دويای په‌نج سه‌ده ده‌سڵاتداری عه‌روه‌يل وه ئيران، ئه‌را يه‌گ ئاساناكاری له ئداره‌ی ئه‌و ناوه‌چه بكه‌ن، وه دوناوچه‌ی به‌خيتاری و لوڕستان به‌شه‌و ئه‌دێ. ئه‌را خاستر ناسين ئه‌وانه، به‌ش به‌خيتاری ئمڕوو وه لوڕ گه‌ورا(لوڕستان ئيسه)و ناوچه‌ی ئيلام(ماسبه‌زان و مهرجانقه‌زه‌ق)يش ك به‌شێگ له ئه‌ی ناوچه بوينه وه لوڕ بويچگ ناو ده‌ركرديه.
نزيك وه سێ سه‌ده، ده‌سڵات ئه‌ی ناوچه وه‌ده‌س ئه‌تابه‌كه‌يل بويه. دويای رميان ئه‌تابه‌كه‌يل، حكومه‌ت خۆزماڵی ئه‌ی ناوه‌چه ئه‌كه‌فيده ده‌س واليه‌يل ك وه ته‌مام لوڕستان و هه ئيچنه‌يشه ئيلام فه‌رمانڕاويی ئه‌كه‌ن.
له سه‌ره‌تا مه‌ڵوه‌ن حكومه‌ت واليه‌يل له قه‌ڵای فه‌له‌ك ئه‌فلاك له خۆڕموه(خوڕه‌م ئاباد) بويه، وه‌لی له سه‌رده‌م قاجاريه‌يل، ئه‌را يه‌گ ده‌سڵات واليه‌يل كزه بكريه‌يدو له لای تريشه ناكووكيه‌يل ك له سنوور ناونی ئيران و عوسمانی وه دی هاتويد نوای بگرن، حكومه‌ت ئيلام له لوڕستان جيايه‌و ئه‌كه‌ن و باره‌گای والی له قه‌ڵای فه‌لك ئه‌فلاك خۆرموه ئه‌ياد وه‌پشتكو ك هه‌و ئه‌ی ئيلامه ئيسه‌سه. وه‌ی مه‌مه‌ر ك ئيلام(پشتكو) وه كڕ سنووری ئيران و عوسمانی فره نزيك تر بوی، ئه‌را يه‌گ بتويه‌نيه‌يد نوا له جويله‌و ئه‌نتريه‌كه‌يل ده‌وڵه‌ت عوسمانی بگريه‌يد.