وه‌رجله هه‌زاران ساڵ ژيار سۆمريهيل له مه‌ڵوه‌ندو باشوور به‌غدا هاتنه‌دی و له هاوسايی ئه‌وانيش ژيار ئيلاميه‌يليش چه‌قيه‌و گه‌شه كرديه. له ناونی ئه‌ی دوژياره تايبه‌تمه‌نديه‌يل هاوبه‌شێگ تويه‌نيه‌يد وه ئاسانی بوينيه‌يد. وه‌لی ئه‌ی تايبه‌تمه‌نديه‌يله‌و ئه‌و په‌‌يوه‌نديه‌يله ئه‌وقره نين تا بو‌نيم له سۆسه(يه‌كێگ له شاره‌يل ژيار ئيلاميه‌يل)، سوين كوچگين حه‌مۆرابی( سيمبۆل ژيار سۆمره‌يه‌يل) و له بابليش مۆهر كۆروش په‌يا كرد.
وه‌لی تويه‌نيه‌يد شوونه‌وارێگ له جه‌نگه‌يل، په‌يماننامه‌يل ئاشتی، په‌يوه‌نديه‌يل دوسی نه‌ته‌وه‌يل سه‌رزه‌مين مزۆپۆتاميا له شوونه‌واره‌يل وه‌جی مه‌نێ له ئه‌ی ژياره‌يله بوينيه‌يد.
بڵێ... مێژوونويسه‌يل له نه‌خشه‌يلێگ له كويه بێستوين له سه‌رزه‌مين ئيلاميه‌يل دينه‌سه‌و، چوی كليلێ ئه‌را خوه‌نين سڕه‌يل و ره‌مزه‌يل و نويسريايل بزماری سه‌رزه‌مين مزۆپۆتاميا وه‌كار بردنه‌ی.
وه سه‌ر يه‌وه ك په‌يوه‌ندی كورده‌يل فه‌يلی(نيشته‌جی له ئيلام) و نيشته‌جيه‌يل سه‌رزه‌مين مزۆپۆتاميا وه ده‌وره‌يل فره كوينه ئه‌ڵگه‌رديگه‌و، ئه‌وانه له باوه‌ت مێژوو، زووان و رويداگه‌يل و...تد وه‌ل يه‌كا تايبه‌تمه‌نديه‌يل هاوبه‌شێگ دێرن.
ناوچه‌يل خوه‌رهه‌ڵات چه‌مێگ له كويه‌يل حه‌مرين تا وه ئابادان وه‌رده‌وام ئه‌ده‌ی وه سه‌رزه‌مين كورده‌يل فه‌يلی(سه‌رزه‌مين لوڕه‌يل) ناو له سه‌رێ بويه.
وه‌سه‌ر يه‌وه‌و پادشایی ميسان له سه‌رزه‌مين سۆمره‌يه‌يل به‌نده‌ر گرنگێ وه هساو ئه‌ياد ك سه‌رزه‌مين ئيلامه‌يه‌يل له بابل و ئاشور و عه‌مان و به‌حره‌ين وهند و چين وه‌ل يه‌كا په‌يوه‌ند ئه‌ده‌ی.
له ئه‌ی به‌نده‌ره ئه‌را جيوه‌جی بوين كاڵايل چوی: ئه‌وريشم، عه‌تره‌يل عه‌ره‌وی، شمشێره‌يل هندی، سانه‌يل قيمه‌تی و وه‌سيله‌يل ئاسنی و... وه كارێ هاوردنه.
شوونه‌وه‌اره‌يل وه‌جی مه‌نێ له سۆمه‌ريه‌يل و ئه‌يلاميه‌يل نيشان له شكۆ و گه‌ورايی ئه‌ی ژياره‌يله ئه‌ده‌ی. دويای خوه‌نين سه‌ده‌يلێ له مێژوو دروس بوين و دامه‌زريان ئه‌ی ژياره‌يله، قسیه‌يل و كه‌له‌مه‌يل ئه‌وان له زووان مه‌ردم مزۆپۆتاميا وه‌جی مه‌نيه ك وه زاراوه و بويش عيراقی تايبه‌تمه‌ندی خاسێگ دايه.
شرۆگی:
له به‌غداو بڕێگ له ناوچه‌يل عيراق له ده‌سه‌واژه‌ی(شرۆگی) ئه‌را نيشاندان چێنێگ له مه‌ردم ك هانه ميسان و بڕێگ له ناوچه‌يل باشوور عيراق وه كار چوود. بازێگ جاريش ئه‌ی ده‌سه‌واژه ئه‌را بويچگه‌و كردن و بێ رێزی وه نيشته‌جی بويه‌يل ناوچه‌ی باشوور عيراق وه كار ئه‌ێرنه‌ی. ئه‌يه‌يشه ئه‌ده‌ی جی ئه‌ڵاجه‌وی، چوين ك فێشتر مه‌ردم عيراق وه ئاواز و ده‌نگ دڵ بنيشێگه‌و وه ره‌ينی ئه‌وانه ئه‌ێرنه زووان و مه‌ردم به‌سره‌يش وه مه‌ردمانێگ بوه‌خش و خاوه‌ن كه‌ره‌م و زانا و هويردار وه هساو ئه‌ێرنان.
له به‌غدا شرۆگی و له به‌سره خاقان
(خاقان ناو زه‌نجيره‌يگ له پادشايل چين و توركيايه)
ناو شرۆگی له جی وه‌گ چوی بێ رێزی كردن بوود، بايه‌د جی شاقزی و شانازی و رێزێگ ئه‌را مه‌ردم باشوور عيراق بوود. وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ شرۆگيه‌يل نه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی كوينه‌ی مزۆپۆتاميان. گومان يه چوود ك كليمه‌ی شرۆگی له ناو نه‌ته‌وه‌ی شرۆباك له ژيار سۆمری ريشه گرتويد. له مه‌ته‌ڵ گێڵگاميش ناو شای شرۆباك هاتيه‌و بڕيگيش له مێژوونويسه‌يل هانه سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ك ئه‌ی پادشاهه په‌يخمبه‌ر مزۆپۆتاميان(نوح) بويه. ئيسه وه له‌ور چه‌و گرتن ئه‌ی چنه چشته‌يلێگ، ئه‌ده‌ی وه كه‌ليمه شرۆگ و شرۆگه‌يل بێ رێزی كرد!؟.
بڕيگ له كه‌ليمه‌يل و سڕه‌يل ئمڕوو وه سه‌رده‌م سۆمريهيل هه‌ڵه‌و ئه‌گه‌ردێد، كه‌ليمه غود له زووان سۆمری وه مانای كه‌ڵگاس و له‌ئه‌وره‌گ ك كه‌ڵگا سڕێگ پێرۆز له هێز وه هساو ئه‌ياد، بڕيگ له پادشايل ئه‌ی ره‌مزه كردنه‌س دروشم خوه‌يان.
له قامۆس فارسه هاتيه ك بابل وه‌مانای خوه‌رئاواس، له حاڵێگ خۆراسان وه‌مانای خوه‌رهه‌ڵاته. وه‌له‌ور چه‌و گرتن يه‌گ خۆراسان له خوه‌ر( خوه‌ر له زووان كوردی) ريشه‌ی هاتيه، خۆراسان وه مانی جی ئه‌ڵاتن خوه‌ر و بابليش وه‌مانی جی ئاواو بوينيه.
شرۆباك ناو شارێگ له ژيار سۆمه‌ری بويه‌و ئه‌ی شاره جی وه‌دی هاتن ميتۆلۆژی سۆمه‌ری(گه‌رده‌چويدان گه‌ورای بابل) وه هساو ئه‌يه‌يد. بڕيگ وه‌خته‌يليش له ژيار كوينه، شاره‌يل وه ناو پادشايل ناو نانه، هه‌چوی شار ئاشۆر ك وه‌ناو پادشای ئاشۆر(بانی پال يا ناسرباڵ) ناو نانه سه‌رێ.
ئمجا وه سه‌ر يه‌وه ئه‌ڵاجه‌وی نيه ك نه‌ته‌وه، پادشا يا شارێگ يه‌ك ناو داشتوون. م هامه سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ك ناو شرۆباك له سه‌رده‌م جيوه‌جی بوين ژيار سۆمه‌ری وه ژيار ئاكدی ئاڵشته‌و بويه‌سه شرۆگی و ناو پادشای ئاكده‌يل(٢٣٠٠ وه‌رجله زايين) سرجۆن بويه‌و كه‌ليمه‌ی شرۆگی له زووان ئاكدی وه مانای پادشای ياساس.
سرجۆن دامه‌زرنه‌ر پادشايی ئاكاد له لوی چه‌م فورات وه هساو ئه‌ياد ك دويای شكست خواردن نه‌ته‌وه‌ی لۆلۆ(كورده‌يل ئيلام) ئه‌ی پادشاييه دا‌مه‌زرياس.
م وه يه باوه‌ڕ دێرم ك پێت(ن) له ئاخر كه‌ڵيمه‌ی شرۆگيه‌يل له پاشمه‌نه‌ی زووانه‌يل كوينه عيراقه‌و تا ئيسه‌يش له زووان ئيمه‌و له ئاخر ناو مه‌يسان مه‌نيه‌سه‌ی.
له‌ی ئاخريشه‌و جارتره‌ك باوه‌ڕ خوه‌م تيه‌رمه زووان و ئويشم: شرۆگی ده‌سه‌واژه‌يگه ئاكدی ك له زووان سۆمه‌ريه‌يله‌و هاتيه.
مۆئه‌يه‌د عه‌بد سه‌تار