شه‌فه‌ق نيوز/ مه‌ردم كويه‌ن وڵات ناونى دوچه‌مان وه چه‌ن زووانيگ جياجيا قسه كرديان، يه‌يش له‌يوا كرد مه‌ردم نيشانه‌يليگ بارنه كار ئه‌را ئاسانبوين كاره‌يل كۆمه‌ڵايه‌تى و ئابوورێ و رووشنهويرێ و وه‌سه‌ربردن وه‌خته‌يليان و له‌و زووانه‌يليشه ك سه‌رده‌م كويه‌ن هاوريانه كار له وڵات ناونى دوچه‌مان پيكهاتنه له زووانه‌يل سۆمه‌رێ، ئه‌كه‌دێ، ئارامێ.
زووان سۆمه‌رێ: ئى زووانه يه‌كيگه له كويه‌نترين زووانه‌يل وه‌كارهاورياێ له‌لايه‌ن مه‌ردم سۆمه‌ر له باشوور ناونى دوچه‌مان و ئى زووانيشه وه خه‌ت بزمارێ نويسريا له‌بان پارچه‌يليگ له خه‌ڕگ، ئمجا سه‌ره‌تاێ ده‌ركه‌فتن ئى زووانه نه‌زانرياگه، وه‌لێ توێژه‌ره‌يل به‌نه‌وه‌ێ ئه‌را هه‌زاره‌ێ چواره‌ك وه‌رجه زايين ك له‌لايه‌ن مه‌ردم سۆمه‌ره‌و هاورياسه كار و ئى زووانيشه وه‌رده‌وام بوێ تا كه‌مه كه‌مه روێ له نه‌مه‌ندن كرد ئه‌را ماوه‌ێ ساڵ 1800 وه‌رجه زايين، وه‌لێ جوور زووانيگ نه‌ريته‌يل و ئه‌ده‌ب مه‌نده‌و تا نزيكه‌ێ سه‌ده‌ێ يه‌كه‌م زايينى.
زووان ئه‌كه‌دێ: ئى زووانه له‌بان زووانه‌يل سامێ خوه‌رهه‌ڵاتى ته‌سنيف كريا ك وه‌شيوه‌يگ گشتى له هيلال ئه‌لخه‌سيب(مسته‌ڵحيگ جوگرافيه له‌لايه‌ن جيمس هنرى شوونه‌وارناس ئه‌مريكيه‌و ناو نريا له‌بان ناوچه‌يل ئه‌لحه‌وز له ئاوه‌يل دجله‌و فورات و به‌ش ساحلێ له وڵات شام)هاوريا كار، سه‌ره‌تاێ وه‌كارهاوردن ئى زووانيشه له نزيكه‌ێ هه‌زاره‌ێ سێيه‌م بوێ و يه‌يش هه‌ر وه خه‌ت بزمارێ نويسريا له‌بان پارچه‌يل خه‌ڕگ و زووانيگيش بوێ له‌ناونى ئه‌كه‌ديه‌يل و بابله‌يه‌يل و ئاشووريه‌يل هاوريا كار و يه‌يش دركه‌فتن مه‌سيح مه‌نده‌وه.
په‌ره‌سه‌ندنيگ رووشنويرى له‌ناونى سۆمه‌ريه‌يل و ئه‌كه‌ديه‌يل روێدا له ماوه‌ێ هه‌زاره‌ێ سێيه‌م وه‌رجه زايين، ئى په‌ره‌سه‌ندنيشه بڵاوبوين فراوانيگ وه‌خوه‌يه‌و دێ ئه‌را دووانه‌ێ زووانگه‌رێ يا نويسانن دو زووان له يه‌ك هه‌مان وه‌خت، وه‌ل ئه‌وه‌يشا زووان ئه‌كه‌دێ كاريگه‌رى كرده بان زووان سۆمه‌رێ و وه چه‌وايشه‌و، ئى كاريگه‌رييشه ئاشكرا بوێ له گشت بواره‌يل و ره‌سيه فه‌رهه‌نگ و نه‌حو و سه‌رف و ته‌نانه‌ت تا نزيكه‌وبوين ده‌نگييش كاريگه‌ر بوێ، يه‌يش له‌يوا كرد توێژه‌ره‌يل ئاماژه وه ئه‌وه بكه‌ن ك تيكه‌ڵبوينيگ زووانگه‌رێ روێداگه له هه‌زاره‌ێ سێيه‌م وه‌رجه زايين.
زووان ئارامێ: ئى زووانيشه خريه‌ێده چوارچيوه‌ێ زووانه‌يل سامێ خوه‌رهه‌ڵات ناوين زورفراوان و وه‌ل وجوود ژيار ئارامێ له ناوڕاس سوريا ده‌سوه‌پيكرد و له بڕيگ له ناوچه‌يل كويه‌ن جه‌هانيش وه زووان فه‌رمێ ناسريا، وه‌لێ له ناوچه‌ێ ئه‌لهيلال ئه‌لخه‌سيب وه به‌رهه‌م ژيان ناسريا و مێژوو نويساننيشى ئه‌چێده‌و ئه‌را نزيكه‌ێ سه‌ده‌ێ 10 وه‌رجه زايين و دوياخريش بويه زووانيگ زاڵ له ناوچه‌گه له سه‌ره‌تاێ سه‌ده‌ێ په‌نج وه‌رجه زايين دوياێ شكيان شامشين ئاشوورێ له‌بان ده‌س ئاراميه‌يل.
وه‌ل ئه‌وه‌يشا يه‌كيگه جوور زووانه‌يل پيرووز، چوينكه ئه‌و زووانه بوێ ك مه‌سيح هاوردياده‌ێ كار و دانياڵ و عزرايش وه‌پى نويساننيان و ده‌سنويسيش له ده‌رياێ مردگ داشت و زووان فه‌رمييشه له ئه‌لته‌لمود.
ئاراميه‌يل له كه‌نعانيه‌يله‌و هووكاره‌ێ هونه‌ر نويسانن ئه‌بجدێ بوێن و هه‌وڵ وه‌كارهاوردن زووان كه‌نعانى ديان له نويساننه‌يليان، وه‌لێ له كه‌سه‌يليانه‌و ئاشكراێ وه‌كارهاوردن گوزاره‌يل ئارامى كردن و وه گورجى واز له كه‌نعانى هاوردن و زووان تايبه‌ت خوه‌يان هاوردنه كار.
ئه‌و ده‌قه‌يله ك وه زووان ئارامى وه‌پيمان ره‌سينه بڕ وه سه‌ده‌يل 9 و 10ى وه‌رجه زايين نه‌كردن و دياريشه ك په‌رسه‌ندن ئاشكراسه له زووان كه‌نعانيه‌و ئه‌را زووان ئارامێ.
زووان ئارامێ له عراق وه‌شيوه‌ێ فراوانيگ وه‌رده‌وام بوێ تا هاتن زووان عه‌ره‌بى، وه‌لێ كووتايى وه‌پى نات و هيمانيش بڕيگ تايفه له عراق وه‌كارێ ئه‌يه‌رن له‌ناونى خوه‌يان جوور كلدانيه‌يل و نه‌ستوريه‌يل و سابئه‌و ئێزيديه‌يل.
حه‌يده‌ر عه‌بدولحسێن ئه‌لشێخ