1) وه گشتى بنه‌مايه‌ى مێژووئى ماد له ئيران، له ئاخره‌يل سه‌ده‌ى هه‌شتم وه‌رجله له ئايين ده‌س وه پێ ئه‌كا. له ده‌وروه‌ر ئه‌ى سه‌ده، سێ نه‌ته‌وه‌ى ئارى ناوچه‌يل له سه‌رزه‌مين ئيران داگير كه‌ن و ده‌وڵه‌ته‌يل هه‌رێم خوه‌يان دامه‌زرنن: ماده‌يل له خوه‌رئاوا، باكتريه‌يل له خوه‌رهه‌ڵات، پارسه‌يل له باشوور.
ماده‌يل مه‌ردمێ له ره‌گه‌ز ئارى بوينه‌س ك له ئاخره‌يل سه‌ده هه‌شتم يا له سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى هه‌فتم وه‌رجله زايين، ده‌وڵه‌ت ماد دامه‌زراننه. هاتن ئه‌ى نه‌ته‌وه وه ناو ئيران خاس ديار نيه، چوين ك هاتن ئاريه‌يل وه وڵات ئيران ها له ناو په‌رده‌ى له تيره‌يكى و وه خاسى ديار نيه.
ديۆكس كى بويه؟
2)هه‌ردۆت نويسايه: يه‌كێ له نيشته‌جيه‌يل ورياو هويرمه‌ند ئيمه وه ناو ديۆكس(Deiokes) كوڕ فه‌روه‌رتيش(Phruortes) دا له كه‌له‌ى تا بره‌سێده ده‌سڵاتدارى. ئمجا ئه‌را يه‌گ وه‌ى هه‌ست ره‌سين وه ده‌سڵات بره‌سێد، نه‌خشه‌يلێ رشنێد. له ئه‌و رووژگاره ك ماده‌يل له ئاوايه‌يل بڵاو نيشته‌جى بوين، هويچ جوور حكومه‌ت ناوه‌ندى نياشتن و له ئه‌نجام بێ قانوونى له سه‌ره‌تاپاى ئه‌ى سه‌رزه‌مينه گرته‌و وه‌ر. ديۆكس ك يه‌كێ له پياوه‌يل ريش سفێ ئاوايى خوه‌ى و باوه‌ڕ وه يه داشتيه ك له ناونى زڵم و دادپه‌روه‌رى هه‌ميشه جه‌نگێ تا هه‌تاهه‌تا هه‌سه. هه ئه‌رايه‌يشه ته‌قلا كرد ئه‌را جيوه‌جى بوين دادپه‌روه‌رى كار بكا. مه‌ردم ئاوايى ك زانايى و ده‌م چه‌رمگێ دين، كردنه‌ى داوه‌رێ ئه‌را يه‌گ ناكووكيه‌يلێ ناونيان چاره بكا. ديۆكس ك له لايه‌ن باوه‌ڕ وه دادپه‌روه‌رى و له لايه‌ن تر له شوون وه ده‌س هاوردن ده‌سڵات بوى. وه‌ختێ ره‌سى وه ئه‌و جيه ك ده‌سڵات گرته‌و ده‌س وه دروسى وه كار هاوردو ئمجا هاووڵاتيه‌يل جيگاى خاسى ئه‌را خوه‌ى وه ده‌س هاورد. ئمجا ده‌يشت له ئاوايى خوه‌ى، نيشته‌جيه‌يل ئاوايه‌يل تريش وه‌ره‌و لاى خوه‌ى كيشا. ئه‌وان له زويه‌و داوه‌ريه‌يل گه‌ن و دوير له دادپه‌روه‌رى و تێكه‌ڵ وه سته‌م و زوور ئازاريان داوين، وه‌ل ژنه‌فتن ناوبانگ ئه‌مانتدارى و راسى ديۆكس وه هه‌ق بوين داوره‌يلێ، ئمجا ئه‌دێ وه‌مه‌مه‌ر يه ك شكايه‌ته‌يل خوه‌يان به‌ن ئه‌را لاى تا ئه‌و جيه ك دى وه كه‌سێ باوه‌ڕى نه‌يرن.
هه ئيچنه، هه‌ررووژ وه‌ره‌ولاى چين ديۆكس فره‌و ئه‌دێ. دوياى چه‌نێ، ديۆكس ئێژێ، ك دى به‌سه و وه شكايه‌ت هويچ كه‌س تر جواو ناده‌ێ. چوين ك ئه‌نجام ئه‌ى هه‌مگه كار دادوه‌ريه‌و له يه‌ك خسن مه‌ردم، ئه‌دێ وه مه‌مه‌ر يه‌گ وه كاره‌يل خوه‌ى نه‌ره‌سێد.
وه‌ل ئه‌ى كاره، دزى و گه‌نه‌كارى و زڵم له نوو ده‌س وه پێ ئه‌كاو ته‌نانه‌ت تندتروه بوود. ماده‌يل له ده‌ور يه‌ك جه‌مه‌و بوون تا ئه‌را ره‌سين وه كاروباره‌يل خوه‌يان، پادشاى ئه‌را خوه‌يان ئه‌ڵوژنن. وه يه‌كاو هاوڕا بوون و وه‌ى ئه‌نجامه ره‌سن ك كه‌سێ خاستر له ديۆكس نه‌يرن. ديۆكس ئه‌خوازێ كۆشكێ و پاسه‌وانه‌يلێ ئه‌راى بنه‌ن.
ماده‌يل له جى خوه‌ى ده‌س نيشان ئه‌كا، كۆشكێ ئه‌راى وه‌پا ئه‌كه‌ن(جى كۆشك ئه‌كباتان ك وه قسيه‌ى پلى نۆس پيه‌نى هه‌ف‌ت ئه‌سنا يانێ نزيك وه يه‌ك مايل بويه) ئه‌راى سازنن و ده‌نه‌پێ و خوه‌ى له ناو مه‌ردم، پاسه‌وانه‌يلێ ئه‌را خوه‌ى ئه‌ڵوژنێد./ش