لە زوورم کارێز و کەلەپوورەیل جەهان، ئەوسانە و ڕازە و هەڵبەستراوەیل حەماسی و عاشقانەی فرەیگ هەس ک گەلەیل، جوور بەشێگ لە پێناسەی مەعنەوی و بیر و هەست دیرۆکی خوەیان وە شانازی نووڕن وە پێیان و پارێزوانی لێیان کەن و ئڕا ناساندن خوەیان وە دنیا، بڵاوێیان کەن.
بەڵام گاهەس، لە کارێز و فەرهەنگ هیچ گەلێ وە قەد گەل کورد، ئەوسانە و بەرهەم بەزمی، ڕەزمی، عاشقانە و... وە ئێ فرەی و ڕەنگاوڕەنگی و چەشن و چونیەتییە وجود نەیاشتوود. بەرهەمەیلێ جوور: مەم و زین، خەج و سیامەند، لاس و خەزاڵ، بارام و گوڵ ئەنام، شیرین و فەرهاد، لەیلی و مەجنوون، خورشید و خرامان، حەسوو و نازە، پاتوورە و پەری، حەیدەر بەگ و سەنوبەر و... ک شایەت و گەڤای ڕەسەنێگن ئڕا گەورایی و پایەبەرزی ئەدەبیات دەوڵەمەن و پڕبایەخ کوردی و هەڵکەفتن و دەسڵاتداری شاعرەیل ئێ بەرهەمەیلە.
یەکێگ لە ئێ ئاسەوارەیل دیاری و بایەخدارە، لە ناو ئەدەبیات کڵاسیک کوردی، خورشید و خرامان یا خورشید خاوەرە کە بێگومان شان دەی لە شان بەرهەمەیلێگ لەوای مەم و زین و شیرین و فەرهاد، وە ئێ بوونەوە ک شاعر وە شاڕەزایی تمام، دەس داس لە ئافراندن یەک بەرهەم غەنایی- حەماسی ک پڕە لە وێنەیل و نێگارەیل ڕەنگین ک وە زوانێگ ڕیک و پیک و ھونەرمەندانە، ئاڕاسە کریایە.
زوورم لێکۆلینەرەیل و تۆژینەکارەیل، مێرزا ئەڵماسخان کەنٶلەئی وە شاعر و داھێنەر خورشید و خرامان زانن. مێرزا ئەڵماسخان، یەکێگ لە گەشاوەترین ئەستێرەیل ئاسمان فەرھەنگ و ئەدەب کوردیە ک لە سەردەم ئەفشاریە ژیایە. ئەڵماسخان کوڕ ئەحمەدخان کەنٶلەئی، لە ساڵ ۱۷۰۲زاینی، لە ئاوائی کەنٶلە ک لە میرەدێیەیل شار سەھەنە، سەر وە پارێزگای کرماشانە، لە بنەماڵەیگ ئاغەواتی و ئەشرافی وە دی ھاتێیە.
ھەر لە ئەورە لە مەکتەوخانە دەس وە خوەنین و نٶسان کەێد و لە شوونێیا رێ و رەوەن سپاھیگەری و سوارکاری و ڕەزم چاشێد و ئێکەش دەێد ئەو داڵدەی سپای نادر و بوود وە فەرماندەر فەوج سنە و مەرتەبەی سەرھەنگی گرێد. بڕێگ لە تاقیکارەیل، وە ئێ باوەڕەنە ک ڕیشێ و بنەچەک ئەڵماسخان، لە دەور و بەر سنە بٶە، لە شوون یە ک نادرشا، ڕەفتار نامرۆڤایەتی وەلێیا کەێد، توورێد و لە سپا جیاوە بوود. لە باوەت ئاژاوە و ناکووکی ناوێن ئەڵماسخان و نادرشایش، چەند واتە و ڕەوایەت ھەس.
یەکێگ یەسە ک لە یەکێ لە جەنگەیل ناوەی سپای ئێران و عوسمانی، لە ساڵ ۱۷۳۲زاینی، ک نادر شا، وەل عوسمان تووپاڵ پاشا شەڕ کەێد، ئەڵماسخان، ک فەرماندەر و سەروک فەوج سنە بٶیە، دێر رەسێد وە ئووردی نادرا و سپای ئێران لە عوسمانی، شکست خوەێد. نادر ئێ شکیان و شکستە لە ھساو خاوکاری و کەھاڵی ئەڵماسخان زانێد و وە تەقاسێ، ڕەوت ناپیاگانە و دوور لە مروڤایەتیێ وەل ئەڵماسخانا کەێد و فەرمان دەێد ئێ سەردار دڵشێر و ئەگیدە، ئەختە بکەن. پاش ئێ ھەڵکەفت و کریار ناڕەوا، مێرزا ئەڵماسخان، تێدەو ئڕا کەنٶلە و گووشەگرەو بوود و خوەی لە خەڵک، پارێزنێد و روژگار وە شێعر نٶسان و تەمیرەژەنین، ئەو سەر بەێد.
واتەی دووەم یەسە ک ئەڵماسخان، لە شەڕ ناوێن نادرشا و تووپاڵ پاشا، بەیداخدار و ئاڵاھەڵگر سپا بٶیە و بڕێگ چن وە لای نادر و ئٶشن ئەڵماسخان لە ئەنقەس، بەیداخ خەفانێیە و سەربازەیل، وە گومان یە ک نادر و بەیداخدارێ کوشیانە، دەس لە جەنگ کیشانە و سپا شکیاس.
وە واتەی سووەم یەسە ک لە ھەڕەمە و شلخای جەنگ، پای ئەسپ ئەڵماسخان چوودە چاڵێگا و ئەسپ ڕمێد و بەیداخ کەفێدە زەوی. سپای ئێران وە گومان یە ک نادر و بەیداخ ھەڵگرێ کوشیانە، پاشەکشە کەن و مەیدان ھیلن وە جی و دەیسا، سپا شکێد و لە شوونێیا نادر، ئەو بڕیار ناھەزە وە سەرێ تیەرێد. بەڵام چشتێ ک بەرچاوە، یەسە ک پاش چەن وەختێگ، ک تووڕە و قین و قاڕ، لە سەر نادر پەڕێد و تێد ئەو سەر خوەی و خزمەتەیل و دڵاوەریەیلێ ک ئەڵماسخان ئڕا سپای ئێران، وە جی ھاوردێیە، تیەرێد ئەو ھٶر، فرە پەژیوان و خەجاڵاتەو بوود و بڕیار دەێد، داوای لێبوردن و عوزرخوازی بکەید و لە دڵ ئەڵماسخان درارێد. نادرشا چوود وە کەنٶلە و عوزرمایی کەێد و حکوومەت و کووەو کردن ماڵیات کەنٶلە و سەھەنە، دینەوەر و بێڵەوار و گوندەیل و ئاوایەیل ئەو ناوچە، سپارێد وە ئەڵماسخان. ئێجوور ک بەرچاوە، ئەڵماسخان، پاش تووریان لە نادر و هاتن دجارە وە کەنٶلە، دەس کەێدە شێعر نٶسان و ئافراندن ئاسەوارەیل فرەی ئەدەبی ک ھەرکام لە ئێ بەرھەمەیلە، نیشان شارەزایی و ماموستای و لێزانین ئێ شاعر گەورانە و ھەرکامێان، لە شاھکارەیل ئەدەبیات کوردین.
ئەڵماسخان، خاون زێادتر لە بیس بەرھەم و ھەڵبەستە ک وە گومان زورم تاقیکارەیل، شاھنامەی کوردی، یەکێگ لە ئەو ئاسەوارەیلە بٶیە. خورشید و خرامان، شیرین و فەرھاد، نادر و تووپاڵ و...لە شاھکارەیل ئێ ھونەرمەند ڕێزدارن ک زورمێیان وە شێوەی دەسنٶس، لە ناو ئەنتیکەخانەیل تەیران و ئورووپا یا ئارشیوەیل شەخسی، لە گووشە و پراوێز کوردستان، بڵاون.
ئەڵماسخان جییا لە شێعر وەتن، تەمیرەژەن گەورایگ بٶیە و گاھەس یە نیشانە و شوون لوورێگ لە ئایین و ڕێبازێ بوود ک سەر وە ئایین یارسان بٶیە. دیتران ک لە ئەو سەردەمە، جوغرافیای یارسان، بەرینایی زێادترێ داشتێیە و گەوراتر بٶیە، ئێ گومانە دٶر لە ئاوەز نییە. بەڵام نەوادە و وەچەرزایل ئەڵماسخان ئێسا سەر وە ڕێباز و ئایین شیعە دێرن. ئەڵماسخان کوڕ نەیاشتێیە، بەڵام سێ دٶەت داشتێیە و نەسڵێ لە لاین ئەوانە بەردەوامەو بٶیە.
ئەڵماسخان کەنٶلەیی لە ساڵ ۱۷۷۶زاینی ماڵئاوایی لە ژیان کردێیە و لە کەنٶلە وە خاک سپاریایە. لە باوەت دیروکی و زەمانی، ئێ شاعر گەورا، ھاوچەرخ وەل شاعرەیلێگ جوور خان مەسٶر ئەیوانی، شاکە و مەلا شەفیع کولیایی بٶیە و ئەڵماسخان و مەلا شەفیع، ھامشوو ئەدەبی وە یەکەو داشتنە. بڕێگ لە تاقیکارەیل ئمڕوژ ئەدەبیات کوردی، وەداخەو، گشتێ بەرھەم و مەنزوومەیلێ ک لە پێشوو وە جی مانە، وە ناو فۆلکلۆر دەن ئەو دەس. لەحاڵێگدا یانە ئاسەوارەیل کڵاسیک ئیمەن. ھەرچەن گاھەس بنەما و ڕچڵەکێیان لە فۆلکلۆر گریاٶد؛ بەڵام لە سەردەمەیلێگ، شاعرەیلێگ جوور ئەحمەدخانی،مێرزا ئەڵماسخان، مێرزا شەفیع، مەلا وڵەوخان خوڵەکەوشی و...وە ئێ ئەوسانەیل فۆلکلۆریکە، ڕێز و بڕشت ئەدەبی دانە و ڕیک پیکێانەو کردنە و شکڵ و شێوەی ئەدەبی وە پێیان دانە.
یەسە ک بایەس یانە وە ئاسەوارەیل ڕەسمی و کڵاسیک خوەمان بزانیم، نە فۆلکلۆر. خاڵ ترەک ک بایەس وە پێ ئاماژە بکرێد؛ یەسە ک زوورم ھەڵبەستراوەیل کوردی، لە پێشوو، لە لاین بەزمگرەیل و ئاوازە خوەنەیل کورد، وەل سازەیل کوردی، جوور تەمیرە و دیوان و شمشاڵ و بلوور، لە قاڵب ئاوازەیل تایبەت ک بەیت وە پێیان وەتیاس، خوەنیانە. وەک نموونە، یەکێگ لە تایبەتی ترین بەیتەیل کوردی، لە ناوچەیل کەڵھوڕنشین، ھەڵوەست پاتوورە و پەری بٶیە ک وەل بلوور و شمشاڵ، لە لاین گوورانی چڕەیل ناوچەیی خوەنیایە. بەیت، چیرۆک ھەڵبەستراوێگە ک لە قاڵب وەزن ھجایی وەتیایە. ھەڵبەستراوەیلێگ جوور خەج و سیامەند و دەم دەم، لە یانە بٶنە و گاھەس خورشید و خرامان، وەرجە سەردەم ژیان ئەڵماسخان لە ئێ بەیتەیلە بٶیە یا لانکەم شێوەی ئەوسانەیگ داشتێیە ک دەم لە دەم وەتیایە و ئێکەش ئەڵماسخان کەنٶلەیی ڕەسمیەت ئەدەبی وە پێ دایە.
لە ناوچەیل رۆژھڵات و باشوور کوردستان، بەیتەیل، فرەتر وەل بلوور و شمشاڵ چڕیانە و وە ئێ بچڕەیلە وەتنە بەیتبٶش یا بەیتبێژ و لە باکوور فرەتر وەل دیوان خوەنیانە و پێیان وەتنە سترانبێژ ک ھێمان وە شێوەی گەڕۆکی و دەورەگەردی ئێ ھونەرە لە کوردستان بەردەوامە. خورشید و خرامان تایبەتمەندییەیل فرە ڕەنگینێ دێرێد. شانۆەیل ڕەزم و شەڕڤانی و شکار و بەزم و شادخوەری، ک گوڕان و پەیەڵپەی، سەر لە شوون، وەل یەکا ئامێژەن بٶنە، ئێ بەرھە پڕھاز و رەنگاورەنگ کردێیە. شاعر وە شاڕەزایی و مامۆستایی تەمام، گشت دیاردەیل ژیان پاڵەوانی، خستێەسە وەر چەو. لە ناساندن و پێداھاتن گورز و قەڵخان و شمشێر و کەمەند و کەمان گرتێیە تا دڵنەوایی و پەیوەندی قارەمان و پاڵەوان وەل ئەسپێیا و مەجڵسەیل شادخوەری و شادنووشی، تا قار و قین و خەشم و خەزەو و خوڕشت پاڵەوان لە ناو مەیدان گرتێیە تا ناز و نەوازین و لاواننەیل دڵداری؛ دەسڵاتدارانە، وە وشەیل ڕەنگین کوردی، نەقاشی کردێیە؛ تا ئەورە ک شەڕ و کیشمەکیش و سەکامەتی و ئارامش، لە ناو تانپوو چیرۆک ئامێژەنن.
ئاشنایەتی شاعر وەل خوو و خیم ئایەمەیل لە ناو بەرھەم، فرە وە سەرنج و وەرچاوە. تەوسیفەیل شاعر لە خەم و تەمێیان عادڵشا و تاسە و خوازەی لە نەیاشتن ئەوڵاد و وجاخکووریێ لە سەرەتای چیرۆک، دڵڕاوەکی شا لە وەخت سەفەر خورشید، ئڕا وەڵگەی چین، ڕەفتارەیل چەواشە و دولا و قین و قار و خەزەوەیل ڕواڵەتکارانەی خرامان لە یەک لا و دڵڕاوەکی و نگەرانییەیل ڕاستەقینەی وە خورشید، لە یەک لا. ڕەفتارەیل چەن پیەلٶ و دژ وە یەک قەتاڵ دێو و وە تەما خستن و گاڵ دان دێوەیل برای، ئڕا شەڕ کردن وەل خورشیدا و ئازیەتباری و موور ھاوردنێ لە شوون مردنێیان؛ فرە ڕەنگین و ھونەرمەندانە وە تەسویر کیشیاس. شەڕ و کیشەی ناوێن خورشید و دێوەیل(یا ھەر ئەو خودایل وە ئەژمار ئەساتیر ھند و ئێرانی ک لە لاین زەردەشت، لە خودایی تاڕیانە و وە شێوەی نەماد پێسی و گەنی وەرچاوەو بٶنە؛ شەڕ ھەرایھەری ناوێن خاسی و گەنی و ئەھوورا و ئەھریمەنە.) وە بوونەی کەمساڵ بٶن دەوران نێک فەرمانی و دادوەری، لە دیرووک ئێ نیشتمانە،خەون ھەموانی مەردم، لە قەوارات شایل دادوەر، لە ناو ئەوسانەیل و چیرۆکەیل و ھەڵبەستەیل، خوەی نیشان دەێ. یەسە ک وەزیر زانای عادڵشا(ئارکی تایپ پیر زانا) ھانێ دای وەرەو دادوەری و شیەچگی، و لە پاتشا تواید ک کار و ڕەوتێ لە سەروکی و ڕێبەری وڵات، ھەڵگەردنێد و بەندیەیل سیاسی ئازاد بکەێد و ماڵیاتەیل قورس، لاوەێد و خەزانەگەی بوەخشێد وە ھەژارەیل و بێ پەلامارەیل.
ژن، لە زوورم ئەوسانەیل فولکلوریک کوردی و ھەڵبەستراو یان ھونڕاوەیل دڵداری و حەماسی و...جیگەی بەرز و وەرچاوێگ دێرێد و کەسایەتی گووشەگر و بێ لایەن و ''مەعشووق پەردەنشین'' نییە. بەڵکوو ھزوور و ھەنتەشێ وەرچەو بگر و دیاری دێرێد و گاجار فرەیش وێرا و چاونەترس و وەجەرگە.
خرامان، مەشرەف و ڕاوێژێگ سەرکیش و یاخی دێرێد و وەل ئەویندارەیل و خاترخوازەیلێیا، ڕەفتار و کریارێگ زبر و تن و تێژ دێرێد. لە شوون دڵ بەسان وە خورشید، ئەگیدانە و بێ ترس و بیم، لە نوای جەو کەنیزەیل و خزمەتکارەیل، دەس کەێدە مەی خوەری و شادنووشی و لە شەڕ ناوێن باوگێ و خورشید، بوود وە پاڵپشت خورشید و لە بەرابەر باوگێ وسێد.
نەترسی و وێرایی، زانایی، نەریت شکنی وەل ھێمویی و داوانپاکی، لە دیاریەیل تایبەت ڕوومەت ژن لە ناو ئەدەبیات کوردیە. خورشید و خرامان یا خورشید خاوەر،دەسکەفت فێرکاری و ڕەنج چەن ساڵەیگە ئڕا پێیا کردن دەقەیل سەرەکی و دەسنٶسەیل زٶنە لە ئێ کتاو بایەخدارە. ئاسەوارەیلێگ لە ئێ جەرخە، بنچاخ ڕەسەنایەتی و پێناسەی دیروکی و فەرھەنگی ئیمە و شوون لوور ژیان گەل و باوەڕەیل و مەشرەفەیل مەردم لە روژگارەیل پێشوون و لە ڕێ ئەوانەوە، وەل نەریتەیل مەعنەوی و فەرھەنگی ئەژداد، ئاشنایەتی پێیا کەیم. کووەوکردن ئێ بەرھەمەیلە، توانێد، بنەما و سەرچاوە پڕبایەخ فکری و زوانی و مەعنەویگ، بخەێدە وەرەسەی مەردم و وە تایبەت، شاعرەیل و نٶسەرەیل ئمڕو تا وە پاڵپشتی ئێ ئاسەوارەیلە، بتوانن بەرھەمەیل تازە ئافراندە بکەن و وە رەژد و ھەراش بٶن ئەدەبیات و فەرھەنگ کوومەڵگا یارمەتی بدەن.
وەداخەو، بەش گەورایگ لە ئەدەبیات فولکلور و کڵاسیک ئیمە، وە مدوو بارودۆخ ناڕیک دیروکی و سیاسی، و نەبوون پێشتگری و پێشتەوانی، لە ماوەی قەڕنەیل، ئامانج چەپاو زەمان قەرار گرتنە و لە ژێر تەپ و تووز فەرامووشی، گوما ھاتنە و ئەگەر ئڕا باقی ئاسەوارەیل وە جی مەنێ، کرد و کاشێ نەکەیم، تووشیار ئەو چارەنٶسە بوون.
سه‌رچه‌وه: سایت به‌لوت