شه‌فه‌ق نيوز/ ئاشوريه‌يل له‌ناوچه‌ى هه‌كارى وه‌ل نه‌ستوريه‌يل و كلدانيه‌يل و ئێزيده‌يل نيشته‌جێ بوين، وه‌دريژايى مێژوو ئى ملله‌ته‌يله‌ وه‌ل كورد په‌يوه‌ندى خاس داشتن، ئه‌يانيش له‌ ناوچه‌گه‌ نيمچه‌ سه‌روه‌خوه‌ييگ داشتن و خوه‌يان ده‌سڵات وه‌ڕيه‌و برديان ك له‌لايه‌ن ده‌سڵات عوسمانيه‌و وه‌پيان درياوێد. ده‌سڵاتيگ تيوكراسى داشتن، وه‌و مانا پياوه‌يل ئايينييان فه‌رمانڕه‌واييان له‌ ژويه‌ر ئه‌وانه‌ ك فه‌رمانڕه‌وايى كريان كه‌شيگ بوێ وه‌ناو مار شه‌معون ك وه‌ مليگ ناسريا.

 

له‌ سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ێ 19 كيشمه‌كيش ناونى روسيا و بريتانيا له‌ ناوچه‌گه‌ ره‌سوێده‌ راده‌يگ ك هه‌ردوگلا وه‌ ته‌واوى له‌ ده‌وڵه‌ت عوسمانى ده‌ور خوه‌يان نيشان ديان و رووسه‌يل له‌ڕێ ئه‌رمه‌نيه‌يله‌وه‌و بريتانيانيش له‌ڕێ ئاشورى و ئێزيديه‌يله‌و هه‌وڵ ئه‌را خوه‌يان ديان.

 

روسيا تويه‌نست چه‌ن شوونيگ له‌ ده‌وڵه‌ت عوسمانى له‌ ناوچه‌يل ئازه‌ربايجاان و ناوچه‌يل كوردستان رۆژژهه‌ڵات بخاده‌ ژير ده‌سڵات خوه‌يه‌و! وه‌ يه‌يش ترس له‌ بريتانيا نيشت كه‌ هندستان داگير كردوێد ئه‌را ئه‌وه‌گ نفوز خوه‌ى له‌ورا له‌ده‌س نه‌يه‌ێد ده‌وڵه‌ت عوسمانى هان دياد ك يه‌كێتى خاك خوه‌ى مقه‌يه‌تى بكا، ك روسيا تواست بايده‌ ناوچه‌يل هه‌كارى و ده‌سڵات عوسمانييش وه‌ هه‌ل زانسته‌ى وه‌ناو مقه‌يه‌تيكردنخاك خوه‌ى په‌لامار ناوچه‌يل هه‌كارى و ئامێدى و ناوچه‌يل ده‌ورگردى بيه‌ێد ك وه‌ ميرنشينى بادينان ناسرياوێد.

 

ئمجا سوپاى عوسمانى وه‌ سه‌رۆكايه‌تى محه‌مه‌د پاشا بێره‌قدار كه‌فه‌ ڕێ تا ناوچه‌ى بادينان بگرێد، وه‌لێ وه‌خيگ زانريا ك سوپاى عوسمانى وه‌ره‌و ئامدێ كه‌فته‌سه‌ ڕێ، مير ئماعيل ك مير ئامێدى بوێ داوا له‌ هووزه‌يل ئه‌و ناوچه‌ كرد سوپايگ ئه‌راێ ئاماده‌ بكه‌ن.

 

میر به‌درخان و میر نوره‌ڵڵا به‌گ هه‌کاری داوا له‌ مار شه‌معون كردن ك سه‌ر وه‌ ميره‌يل هه‌كارى بوێ ده‌سميه‌ت مير ئسماعيل بيه‌ێد، چوينكه‌ مار شه‌معون له‌ژير ده‌سڵات قه‌ڵه‌مڕه‌وى مير هه‌كارى بوێ ك بايه‌سه‌ سوپاى ئاشورى دژ عوسمانيه‌يل ئاماده‌ بكا، وه‌لێ مار شه‌معون ك كاريگه‌رى قونسوڵيه‌ت بريتانيا له‌بانى بوێ و خوه‌يشى كه‌سيگ ئايينى نه‌سرانى بوێ، ئه‌مريكايش چه‌ن خوه‌ندنگايگ ئۆرتۆدكس واز كردوێد هاوكارى ته‌واويگ له‌ رۆژاوا وه‌رگرتياد په‌يوه‌نديى وه‌ بريتانياوه‌ بوێ و داواگه‌ى نوروڵڵا به‌گى و مير به‌درخان ره‌ته‌و كرد و نه‌چيه‌ ته‌نگيانه‌و، له‌ساڵ 1841 زايينى وه‌ ئاشكرا داوا له‌ حكومه‌ت بريتانيا  كرد پشتگيريى بكا و ده‌سميه‌تى بيه‌ێد.

 

ئه‌را ماوه‌يگ روسيا له‌ ناوچه‌گه‌ دويره‌و كه‌فت، ئارامييگ له‌و لايه‌نه‌و په‌يا بوێ، ئه‌ويش له‌وه‌ر ئه‌وه‌گ روسيا زياتر تواسياد له‌ هندسانه‌و نفوز بريتانيا كزه‌و بكا.

 

 

مار شه‌معون نه‌سرانی ك له‌ ولایه‌ت موسڵه‌و پشتگیرى ‌کرياو له ‌لایه‌ن ئه‌مریکاو بریتانیاوه‌ ئه‌را جه‌نگ دژ کورده‌يل ئاماده كريا .. ميرنشينى هه‌کاری‌ تواسيان چه‌ن جاريگ په‌يوه‌ندى ناونى مار سه‌معون وه‌ل خوه‌يانا ئاساييه‌و بكه‌ن، وه‌لێ مار شه‌معون نه‌ك هه‌ر رازێ نه‌وێ، به‌ڵكوو په‌لامار كورديش داو له‌ساڵ 1841-1843 زايينى چه‌ن جاريگ په‌لامار ناوچه‌يل هه‌كارى دا و بڕێگ له‌ مه‌ردم ناوچه‌گه‌ كوشت و هه‌زارانيش ده‌روه‌ده‌ر كرد. له‌ سه‌ره‌تاى ساڵ 1843 زايينى مير هه‌كارى داواى دانيشتن وه‌ل مار شه‌معون كرد له‌وه‌ر ئه‌وه‌گ كيشه‌يليان وه‌ گفتگوو چاره‌سه‌ر بكه‌ن و واز له‌ دژايه‌تى يه‌كترى بارن.

 

باجه‌ر ده‌سميه‌تده‌ر قونسڵ بريتانيا ئاماده‌ بوێ و له‌ وه‌خت هاتن نوێنه‌ر مير هه‌كارى برارزايگ مار شه‌معون وت: خاوه‌ن خوه‌مان و وڵاتمان ئى پياوه‌سه‌(ئاماژه‌ ئه‌را بادجر كرد). ئمجا مير هه‌كارى هه‌ناى نائومێد له‌وه‌ ئه‌دێ ك مار شه‌معون مل ئه‌را ئاشتى بيه‌ێد داوا له‌ مير به‌درخان ئه‌كا ده‌ميه‌تى بيه‌ێد ئه‌را يه‌كلاكردنه‌وه‌ى ئه‌و كيشه‌.

 

وه‌لێ زويتر مار شه‌معون په‌لامار قه‌ڵايگ كورده‌يل داوێد، ك ئه‌را ماوه‌ى چه‌ن مانگيگ بوێ ده‌ورى داوێن و خه‌ريك بوێ له‌ ورسگيا بمرديان، له‌يرا مێژوونويسه‌يل ئويشن: ره‌وانه‌كردن نوێنه‌ر مير هه‌كارى ئه‌را لاى مار شه‌معون له‌وه‌ر ئه‌و كيشه‌ بويه‌ ك واز له‌و مه‌ردمانه‌ بارێد ك له‌و قه‌ڵا ده‌ور درياوێن، وه‌لێ ديار بوێ هه‌وڵه‌گه‌ بى سوود بويه‌و مير به‌درخان ناچار بوێ كه‌سيگ له‌ پياوه‌يل خوه‌ى كلكرد ك سوپاسالار به‌درخان بوێ و كه‌سيگ ئازاو قاره‌مان و چه‌و نه‌ترس بوێ و ناوى زه‌ينه‌ڵ به‌گ بوێ، به‌درخان سوپايگ ئه‌راى ئاماده‌ كرد له‌ 26 هه‌زار كه‌س ئه‌را ئاقڵكردن مار شه‌معون! مێژوونويسه‌يل ئويشن: سوپايگ ئازاو زيره‌ك و چه‌و نه‌ترس بويه‌ ك كه‌فتنه‌سه‌ رێ و بريتانيايش داوا له‌ والى موسڵ كرد ك ناوى محه‌مه‌د پاشاى كريتلى بوێ ده‌سميه‌ت مار شه‌معون بيه‌ێد، والى زانست ك ده‌سميه‌تداين مار شه‌معون ده‌سڵات يه‌يش كزه‌و ئه‌كا، هه‌ر وه‌و خاتره‌ قسه‌ى بريتانيا وه‌گووش نه‌گرت، دوياخر داوا له‌ ئه‌فسه‌ريگ سيخوڕ بريتانيا كرد له‌ روژهه‌ڵات ناوڕاس ك ناوى شيل بوێ تا داوا له‌ ئيران بكا به‌ڵكو داوا له‌ مير به‌درخان بكا مار شه‌معونن له‌ناو نه‌وه‌ێد.

 

سوپاى مير به‌درخان تويه‌نست سوپاى شه‌معون وه‌ ته‌واوى بشكنێد، مار شه‌معون هه‌يواى ئه‌را موسڵ و له‌لاى قونسڵ بريتانيا له‌ موسڵ خوه‌ێ شارده‌و.

 

جه‌نگ كوتايى هات، وه‌لێ بويه‌ هووكار ئه‌وه‌گ بريتانيا و فره‌نساو ئه‌مريكا بكه‌فنه‌ پيلانگه‌رى له‌ ميرنشينى به‌درخان، دى له‌يوا باس كرديان ك گوايا 60 هه‌زار كه‌س ئاشورى له‌و جه‌نگه‌ وه‌ده‌س موسڵمانه‌يل كورد كوشيانه‌! يه‌يش له‌ راسيه‌و فريه‌ دويره‌، چوينكه‌ ئه‌وه‌گ له‌و جه‌نگه‌ كوشياو زه‌خمدار بوێ وه‌ موسڵمان و ئاشوريه‌و نه‌ڕه‌سياده‌ هه‌زار كه‌س، وه‌لێ ئه‌را جويلانن ئحساس و سووز مه‌ردم له‌يوا بڵاوه‌و كريا ك كوشتاريگ فريه‌ له‌ ئاشوريه‌يل كرياگه‌ تا ره‌سيه‌ ئه‌وه‌ گشت جاده‌ى ئۆرپايش جويلانن و فشار خستنه‌ بان ده‌سڵات عوسمانى ئه‌را ئه‌وه‌گ جه‌نگ بووسنێد و په‌لامار ميرنشينى بۆتان بيه‌ێد.

د. عوسمان عه‌لى